Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafı sahəsində problemlərin qiymətləndirilməsi (sahibkarlardan və sahə ekspertlərindən götürülmüş müsahibələr əsasında)

Giriş

İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın formalaşmasında kiçik və orta sahibkarlıq (KOS) subyektləri həlledici rola sahibdir. Məsələn, Avropa Birliyinin məlumatına görə[1], Brilik ölkələri üzrə bütün biznes subyektlərinin 99%-ni məhz kiçik və orta ölçülü biznes təşkil edir. Öz növbəsində, məşğul əhalinin təxminən yarısı, iqtisadi dövriyyənin də üçdə biri bu kateqoriyadan olan sahibkarlıq subyektləri tərəfindən təmin edilir.

Şübhəsiz ki, bu göstəricilərin əldə edilməsi KOS üçün əlverişli biznez və rəqabət mühitinin yaradılmasını zəruri edir. Çünki daha nəhəng dövriyyə resurslarına və bazara çıxış üçün geniş imkanlara və mexanizmlərə malik iri biznes rəqabətdə daimi 1 addım öndə olurlar. Eləcə də iri biznesin timsalında daima bazarda hökmran və monopol mövqenin yaranması riski mövcud olur. Belə şəraitdə səlahiyyətli dövlət institutları KOS subyektlərinin hüquqlarının qorunması, rəqabət mühitinin daha ədalətli şərtlər altında olması üçün sahib olduqları tənzimləmə rıçaqlarından maksimum istifadə etmədikdə, xırda biznes inkişaf üçün imkanlar qazana bilmir.

Təəssüf ki, rəsmi statistika Azərbaycanda KOS-ların sayının çox olmasına baxmayaraq bu təbəqənin iqtisadiyyata töhfəsinin yüksək olmadığını göstərir. Belə ki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına[2] görə, hazırda ölkə iqtisadiyyatında mikro, kiçik və orta sahibkarların payı elə də yüksək deyil. Belə ki, bu kateqoriyadan olan biznesin xüsusi çəkisi iqtisadiyyatda yaranmış əlavə dəyərdə 14%, muzdlu məşğulluqda 42%, əsas kapitala sərmayə qoyuluşlarında 29% ətrafındadır. Halbuki ölkə üzrə bütün biznes subyektlərinin 99,6%-ni məhz mikro, kiçik və orta sahibkarlar təşkil edir.

Təəssüf ki, KOS-ların iqtisadiyyata real töhfəsini ölçmək üçün 2 mühüm göstərici - bu biznes qrupunun dövlət büdcəsinin və ölkənin ixracının formalaşamasında payı ilə bağlı məlumatlar açıqlanmır. Lakin əldə olan rəsmi hesabatlar əsasında müəyyən qədər dolayı hesablama aparmaq və bu göstəricilərlə bağlı müəyyən təsəvvür yaratamaq mümkündür. Məsələn, Hesablama Palatasının 2023-cü il üzrə icra büdcəsinə rəyinə[3] görə, illik 35,2 mlrd. manat büdcə gəlirinin 11,7 mlrd. manatı Dövlət Neft Fondundan transfertlərinin, 4,2 mlrd. manatı dövlət mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların vergi ödəmələrinin (Dövlət Neft Şirkətinin vergi ödənişləri də daxil), 4,4 mlrd. manatı isə xarici neft-qaz şirkətlərinin vergi öhdəliklərinin hesabına təmin edilmişdi. Yəni göründüyü kimi, büdcə gəlirlərinin təxminən 60%-i KOS-ların iştirakından kənar seqmentdə formalaşır. Yəni kiçik və orta binzesin büdcədə payını yerdə qalan 40%-lik hissədə axtarmaq lazımdır.

Eynilə xarici ticarət statistikası ilə bağlı hesabatlardan[4] aydın olur ki, 2023-cü ildə ölkənin 33,9 mlrd. dollarlıq məcmu ixracının 90,3%-i bilavasitə neft-qaz sektorunda, 4,1%-i isə qeyri-neft ixracatına[5] aid 10 iri dövlət şirkəti tərəfindən təmin edilib. Yəni bu haldada kiçik və orta biznesin ixracatda payını yerdə qalan 5%-lik göstəricidə axtarmaq mümkündür.

KOS-ların iqtisadiyyata töhfəsinin zəif olması ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan göstəricilərin əsas səbəbləri nədir? Hazırda Azərbaycanda KOS subyektlərinin hüquqlarının təmin edilməsi sahəsində hansı əsas problemlər mövcuddur və bu problemlər onların iqtisadiyyata zəif töhfəsində həlledici səbəblər sayıla bilərmi?

Bu suallar ətrafında xırda biznes məşğul olan şəxs, eləcə də onların maraqlarını təmsil biznes-məsləhtçilərdən müsahibələr götürülüb. Müsahibədə ümumilikdə 10 nəfər iştirak edib. Müsahiblərin seçilməsi sosial şəbəkələrdə yayılmış elana əsasən həyata keçrilib. Soğruda iştirak edən mikro və kiçik sahiblarlıq subyetlərinin seçimi zamanı onların fərqli fəaliyyət sahələrində çalışması nəzərə alınıb. Respondentlər arasında idxal fəaliyyəti, meyvəqurutma, vasitəçilik fəaliyyəti, ticarət fəaliyyəti, çınqıl-qum daşınması və s. ilə məşğul olan şəxslər var.

Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın fəaliyyətilə bağlı əsas hüquqi sənədlər

Azərbaycanda biznesin fəaliyyətilə bağlı geniş hüquqi baza mövcuddur. Bzines fəaliyyətini tənzimləyən çərçivə qanunu - “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Qanunla yanaşı spesifik sahə qanunları da mövcuddur. Bu qanun sahibkarlığın formalarını və subyektlərini, sahibkarların hüquq və vəzifələrinin çərçivələrini, sahibkarlığa dövlət köməyinin formalarını müəyyən edir. Digər mühüm normativ-hüquqi aktlara, məsələn Gömrük Məcəlləsi, Vergi Məcəlləsi, biznesin kommunal xidmətlərə qoşulması ilə bağlı müxtəlif qaydalar daxildir.

Sahibkarlıq subyektlərinin ölçülərinə görə bölünməsi hüquqi yanaşma “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Qanunda nəzərdə tutulub. Belə ki, qanunun 4-1-ci maddəsində qeyd edilir ki, biznes subyektləri miqyasına görə 4 qrupa bölünür və bölünmə üçün meyarları Nazirlər Kabineti müəyyənləşdirir. Nazirlər Kabinetinin 21 dekabr 2018-ci il 556 saylı Qərarına[7] əsasən, işçilərinin orta sayı 1-10 nəfər, illik gəliri 200 min manatdan aşağı olan subyektlər mikro, işçilərinin orta sayı 11-50 nəfər, illik gəliri 200 min – 3 milyon manat intervalında olan subyektlər kiçik, işçilərinin orta sayı 51-200 nəfər, illik gəliri 3-30 milyon manat intervalında olan subyektlər isə orta ölçülü sahibkarlıq subyektləri hesab olunurlar.

Çərçivə qanununda kiçik sahibkarlıq inkişafı üçün xüsusi imtiyaz və stimullaşdırma alətləri müəyyən edilməyib. Lakin biznesin fəaliyyətini tənzimləyən fərqli sahə qanunlarında kiçik sahibkarlıqla bağlı müxtəlif təşviq mexanizmləri mövcuddur. Məsələn, Vergi Məcəlləsinin[8] 102.1.30-cü maddəsinə əsasən, orta aylıq muzdlu işçi sayı 3 nəfərdən az olmayan və məcburi dövlət sosial sığorta haqları üzrə borcu olmayan mikro sahibkarlıq subyekti olan fərdi sahibkarların sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlirinin 75 faizi güzəşt edilir. Yəni bu qrup üçün 20%-lik mənfəət vergisi 5% dərəcə ilə hesablanır. Eyni zamanda, Məcəllənin 102.1.31-ci maddəsinə görə, mikro və ya kiçik sahibkarlıq subyekti olan və fərdi sahibkar kimi fəaliyyət göstərən startapların innovasiya fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlirlər 3 il müddətinə mənfəət vergisindən azaddır. KOB klasterin iştirakçısı olan fərdi sahibkarın KOB klaster şirkəti ilə bağlanmış müqavilə əsasında təqdim etdiyi mallar (iş və xidmətlər) üzrə əldə etdiyi gəlirin kapital xarakterli xərclərin çəkilməsinə yönəldilən hissəsi də 7 il müddətinə mənfəət vergisinə cəlb olunmur.

Nəhayət, Vergi Məcəlləsinin 218-ci maddəsi bəzi kateqoriya kiçik sahibkarlıq subyektlərinin də aşağı vergi dərəcəsi ilə fəaliyyət göstərməsinə imkan verir. Məsələn, illik dövriyyəsi 200 min manatdan aşağı olan və əhaliyə (biznes subyektlərinə deyil) mal (iş və xidmət) təqdim edən mikro sahibkarlar dövriyyələrinin 2%-i həcmində, illik dövriyyəsi 200 min manatdan yüksək olan kiçik və orta ölçülü iaşə müəssisləri dövriyyələrinin 8%-i həcmində sadələşdirilmiş vergi ödəyirlər.

Lisenziyalaşdırılan və ya xüsusi icazə olunan sahibkarlıq fəaliyyətilə bağlı ayırca qanun mövcuddur - “Lisenziyalar və icazələr haqqında” Qanun[9]. Bir sıra sahələrdə (məsələn, əzcaçılıq fəaliyyəti, özəl təhsil xidmətlərinin göstərilməsi, özəl baytarlıq fəaliyyəti, tibbi fəaliyyətlərinin təşkili və s.) biznes fəaliyyətinin göstərilməsi üçün lisenziya və və ya icazənin alınması tələb olunur.

Son illərdə, xüsusilə qlobal pandemiya elan olunandan sonra sahibkarlığa əsassız müdaxilə və yoxlsamaları neqativ təsirlərini azaltmaq üçün yeni bir qanun qəbul edildi - “Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlarının müdafiəsi haqqında” Qanun[10]. Bu qanuna əsasən, plan üzrə (növbəti) yoxlamanın müddəti iri sahibkarlarda on iş günündən, orta, kiçik və mikro sahibkarlarda beş iş günündən artıq olmamalıdır. Plandankənar (növbədənkənar) yoxlamanın müddəti iri sahibkarlarda beş iş günündən, orta, kiçik və mikro sahibkarlarda üç iş günündən artıq olmamalıdır. Bu yoxlamalar yüksək risk qrupuna aid edilən sahibkara münasibətdə ildə bir dəfədən, orta risk qrupuna aid edilən sahibkara münasibətdə 2 ildə bir dəfədən, aşağı risk qrupuna aid edilən sahibkara münasibətdə isə 3 ildə bir dəfədən çox olmayaraq aparıla bilər.
Lakin, məsələn, qida və yem məhsullarının təhlükəsizliyinə nəzarətlə bağlı plan üzrə yoxlamaların dövriliyi fərqlidir. Bu qəbildən olan müəssisələrdə yüksək risk qrupuna aid edilən sahibkarlara münasibətdə 6 ayda bir dəfədən, aşağı risk qrupuna aid edilən sahibkarlara münasibətdə isə 2 ildə bir dəfədən çox olmayaraq yoxlamalar keçirilə bilər.

Yuxarıda qeyd edilən qanunlarla yanaşı biznes (xüsusən kiçik sahibkarlıq subyektləri) üçün vacib olan hüquqi tənzimləmə sənədləri onların kommunal xidmətlərə qoşulması ilə bağlıdır. Ölkə prezidentinin 25 dekabr 2018-ci il tarixli “Mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin kommunal xidmətlərə qoşulma proseslərinin daha da sadələşdirilməsi haqqında” fərmanına[11] əsasən KOS-ların kommunal xidmət şəbəklərinə qoşulması 2 formada mümkündür kiçik və orta biznes (KOB) evlərində və “ASAN Kommunal” mərkəzləri vasitəsilə. Lakin “ASAN Kommunal” mərkəzləri yaradılmayan regionlarda bu proses “ASAN xidmət” mərkəzlərində təşkil olunur. Fərmana görə, proses müraciət anından 20 gün ərizndə başa çatdırılmalıdır və qoşulma üçün tarifləri Tarif Şurası təsdiqləyir. Qurumun 3 may 2024-cü ildə qəbul etdiyi qərara[12] görə, ərazi planlaşdırılması sənədləri təsdiq edilmiş ərazilərdə tikinti obyektlərinin mövcud qazpaylayıcı şəbəkəyə texnoloji qoşulması üçün 271 manat ödəniş tələb edilir.

olunan gücü 200 kVt-a qədər (200 kVt daxil olmaqla) olan obyektlərin KOS subyektləri tərəfindən 0,4 kV-luq şəbəkəyə qoşulmasa üçün differensial tariflər tətbiq edilir. Məsələn, 1-fazlı xətlə 10 kVt-a qədər olduqda, hər kVt üçün 40 manat, 3-fazlı xətlə isə hər kVt üçün 293 manat ödəniş edilməlidir. Lakin orta gərginlikli şəbəkədən 3-fazlı təchizat sxemi üzrə qoşulma həyata keçirlidikdə, hər kVt üçün 170 manat ödəniş tələb edilir.

Qiymətləndirmənin üzə çıxardığı əsas problemlər

Respondentlər ilk növbədə 2024-cü ilin yanvar ayından etibarən illik dövriyyəsi 200 min manatı ötməyən mikro sahibkarlıq subyektləri üçün gəlir vergisində tətbiq olunan 75%-lik güzəştin ləğv edilməsini bu seqment üçün ciddi problem sayırlar. Bu qərarla orta aylıq muzdlu işçi sayı 3-dən az olan, yaxud təkbaşına fərdi çalışan fərdi sahibkarlar əldə etdikləri gəlirlərin 5%-i deyil, 20%-i qədər vergi ödəməyə başlayıb. Məsələn, 1 yanvar 2024-cü il tarixədək aylıq 3000 manat ggəlir əldə edən mikro sahibkarlıq subyekti 150 manat gəlir vergisi ödəyirdisə, hazırda eyni gəlir üçün 600 manat, yəni 4 dəfə artıq vergi ödəməlidir. Müsahibə iştirakçıları hesab edir ki, Azərbaycanda mikro sahibkarların byük əksəriyyətinin ayllq gəliri böyük deyil və yüksək maaş alan muzdlu işçinin aylıq qazancına uyğundur. Belə şəraitdə xırda biznesi ağır vergi yükü altında boğmaq həmin təbəqəni sıradan çıxaracaq.
Müsahibədə iştirak edən sahibkarlardan bir nəfəri qeyd edib ki, o Gürcüsatanda biznes fəaliyyətilə məşğuldur və bu ölkədə xırda biznes üçün fərqli vergi rejimi mövcuddur. Bu, ilk növbədə ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən müxtəlif azad iqtisadi zonalarda qeydiyyatdan keçən sahibkarlıq subyektklərinə aiddir. Respondentin qeyd etdiyinə görə, azad iqtisadi zonada fəaliyyət göstərmək üçün hər hansı məhdudiyyət yoxdur, istənilən yerli və xarici biznes subyekti əbu ərazilərdə onlayn qaydada qeydiyyata düşmək, özləri üçün lazım olan fəaliyyət sahəsi, ofis və ya anbar sahəsi əldə etmək imkanına malikdir. Qeyd olunanların nə dərəcədə real olduğunu dəqiqləşdirmək üçün hesabatın hazırlanması çərçivəsində kiçk bir araşdırma aparıldı. Məlum oldu ki, Gürcüstanda hazırda 3 azad iqtisadi zona[13] fəaliyyət göstərir:
(1) Tbilisi Azad Ticarət Zonası;
(2) Kutaisi Azad Sənaye Zonası;
(3) Poti Azad Sənaye Zonası.

Bu zonalar daxilində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləri əmlak vergisindən azaddırlar, xaricdən zona daxilinə idxal olunan mallara görə ƏDV və idxal rüsumu alınmır, zona daxilində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləri arasında aparılan əməliyyatlara ƏDV tətbiq edilmir, zona daxilində fəaliyyətlərdən əldə olunan mənfəət vergidən azaddır, zonadan kənarda fəaliyyət göstərən sahibkarlarla əməliyyat aparıldıqda, invoys dəyərinin 4%-i qədər vergi alınır.

Müsahibə iştirakçılarının qeyd etdiyi ikinci mühüm problem riskli vergi ödəyiciləri və əmtəəsiz əməliyyatlarla bağlı tətbiq olunan mexanizmdir.
Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 13.2.82-ci maddəsinə görə, riskli vergi ödəyicisi qanunvericilikdə əks olunan risk meyarlarına cavab verən, şəxsdir və onların siyahısı vergi orqanları tərəfindən hazırlanır, müntəzəm yenilənir, elektron resurslara daxil edilir. Nazirlər Kabinetinin 28 iyul 2020-ci il tarixli “Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarları”nın təsdiqinə dair 265 saylı qərarına[14] əsasən, müəyyən olunan tələblərdən ən azı birinə vacab verən sahibkarlıq subyekti riskli ödəyici hesab edilir. Bu tələblərə aşağıdakılar daxildir:

riskli əməliyyatları aparan şəxs. Riskli əməliyyat dedikdə, elektron qaimə-fakturalarda alınan (yaxud idxal olunan) mal çeşidlərindən fərqli mal çeşidlərinin göstərilməsi, eləcə də malların həcmindən artıq həcmdə mallar təqdim etməsi halı aşkar edilməsi nəzərdə tutulur.
subyektin vergi orqanında qeydiyyatda olan anbarı olmadıqda, yaxud sahib olduğu malların həcmilə anbarın sahəsi uyğunluq təşkil etmədiyi hallar;
vergi ödəyicisinin məhsulları sənədləşdirilmədən təqdim edilməsi aşkar edildiyi hallar;
vergi ödəyicisinin satış məqsədləri üçün son 6 ay üzrə idxal etdiyi və ya əldə etdiyi malların həcmi onun müvafiq dövr üzrə dövriyyəsindən azı 3 dəfə artıq olduğu hallar;
beşdən çox hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbəri olan fiziki şəxslər və onların icra orqanının rəhbəri olduğu hüquqi şəxslər.

Müsahibə götürülən şəxslər bildirir ki, nə vaxtsa qarşılıqlı əməliyyat apardıqları təsərrüfat subyektinin sonrakı tarixdə riskli vergi ödəyici hesab olunması belə onlar ümün vergi sanksiyalarından sığortalamır. Vergi orqanı sonradan riskli vergi ödəyicinə çevrilmiş sahibkarlıq subyektilə aparılıan əməliyyatlar üzrə ödəmələri nə gəlirdən çıxılan xərclərə imkan vermir (bu isə əlavə mənfəət vergisi öhdəliyi yaradır), nə də həmin əməliyyatlar üzrə ƏDV əvəzləşdirməsini qanuni sayır.

Doğrudur, 2024-cü ildən Vergi Məcəlləsinə aparılan dəyişikliklər bu təcrübəni xeyli dərəcədə azaltsa da, əmtəəsiz əməliyyatların aparılamasına görə yeni tələblərin müəyyən edilməsi biznes subyektləri üçün yeni problemlər yaradır. Əmtəəsiz əməliyyat dedikdə (Vergi Məcəlləsinin 13.2.81-ci maddəsi) faktiki olaraq mallar, işlər və xidmətlər təqdim edilmədən mənfəət əldə etmək məqsədilə rəsmiləşdirilən əməliyyatlardır.
Vergi Məcəlləsinin 16.1.11-14-ci maddəsinə görə, belə əməliyyatlarda tərəfə çevrilməmək üçün hər bir vergi ödəyicisi təsərrüfat əməliyyatları apardığı subyektin qanuni sahibliyində müvafiq malların mövcudluğu ilə bağlı təsdiqedici sənədlər əldə etməlidir. Müsahibə iştirakçılarının fikrincə, yeni hüquqi norma da onlar üçün problem yaradır və potensial olaraq vergi sanksiyaları ilə üzləşmək riski yaradır. Əvvəla o səbəbdən ki, qarşı tərəf sahib olduğu və təqdim etdiyi malların həcmilə bağlı eyni təsdiqedici sənədi müxtəlif müqavilələrə əlavə edə bilər. Eyni şirkətlə eyni əmtəələrin alqı-satqısı üzrə bir-birindən xəbərsiz razılaşmaya gedən fərqli təsərrüfat subyektlərinin bu halda anbarın real vəziyyətini dəqiqləşdirməsi mümkünsüzdür. Məsələn, A şirkəti 1000 ədəd mal idxal edib və bu idxal təsdiqləyən invoysu fərqli şirkətlərə təqdim edərık anbarında rəsmi qeydə alınan mal həcmindən dəfələrlə çox mal sata bilər.

Digər mühüm problem odur ki, şirkətlər kommersiya sirri sayıldığı üçün bir-birinə sahib olduqları malın həcmi və mənşəyi ilə bağlı zəruri məlumatları təqdim etməyə də bilərlər. Sahibkaları ən çox narahat edən məqam budur ki, riskli vergi ödəyicilərilə bağlı əməliyyatlara görə yanlış tətbiq olunan sanksiyalar son illər bir neçə dəfə məhkəmələrdə mübahisələnidirlib, sonda sahibkarların xeyrinə qərarlar çıxarılıb. Hətta Ali Məhkəmədə bu məsələdə vergi orqanlarının addımlarının qanunsuz olması ilə bağlı qərar çıxarsa da, həmin qanunsuz addımların təkrarlanmamasına görə məsuliyyət mexanizmi işlək deyil. Eyni ərazi vergi idarəsi və eyni vəzifəli şəxslərin hətta məhkəmə qərarlarından sonra yenə eyni sanksiyalar tətbiq etməsinə dair təcrübələrə rast gəlinir.

Müsahibə iştirakçılarının qeyd elədiyi növbəti problem vasitəçilik əməliyyatları ilə bağlı qanunvericilikdə olan boşluqdur. Belə ki, Mərkəzi Bankın 28 noyabr 2016-cı il tarixli, 45/1 saylı “Azərbaycan Respublikasının rezidentlərinin xarici valyutada, habelə qeyri-rezidentlərin milli və xarici valyutada əməliyyatlarının aparılması Qaydaları”na[15] görə, malların idxalına görə qeyri-rezidentlərə ödəniş idxal mal bəyannamələri əsasında həyata keçirmək mümkündür. Burda əsas problemlərdən biri budur ki, Azərbayacandan olan vasitəçi şirkət 2 fərqli ölkənin ticarət aparan subyekti arasında vasitəçilik edir və mal Azərbaycana gətirilmədən bir ölkədən o birinə daşınır. Mal ölkəyə gəlmədən başqa ölkəyə daşındığı üçün idxal bəyannaməsini rəsmiləşdirmək mümkün olmur və nəticədə vasitəçi şirkətin xarici malsatana ödədiyi vəsaiti onun xərci kimi uçota aldırmaq mümkün olmur. Halbuki əməliyyatın digər tərəfindən – malalanadan əldə olunan ödəniş vasitəçi şirkətin gəliri kimi uçota alınır.

Bu sahədə digər mühüm problem odur ki, malı alan xarici şirkət bir qayda olaraq avans məbləğini malın dəyərinin maksimum 50%-i qədər ödəməyə razı olduğu halda malı satan şirkət vasitəçi şirkətdən idxalın bütün dəyərini tələb edir, nəticədə isə vasitəçi şirkətin avans aldığı məbləğ avans ödədiyi məbləğdən xeyli çox olur. Bu halda isə valtuya tənzimilə bağlı qanunvericilikdən çıxış edən vergi orqanları vasitəçilik fəaliyyətini həyata keçirən yerli şirkətlərə problemlər yaradır.

Müsahibələdə səslənən və biznesin fəaliyyətinə maneəçilik törədən daha bir bir problem kimi elektron alış tətbiqi mexanizmindəki çatışmazlıqlardır. Vergi Məcəlləsinin 71-2-ci maddəsinə görə, vergi orqanında uçotda olmayan şəxslərdən mallar alındıqda həmin mallara görə alış aktları və malların alışı tarixindən 5 gün müddətində elektron alış aktı tərtib edilir. Vergi ödəyicisi tərəfindən tərtib edilmiş elektron alış aktı çap edilərək vergi orqanında uçotda olmayan fiziki şəxs tərəfindən imzalandığı halda həmin sənəd malların alışını təsdiq edən sənəd hesab edilir və kağız daşıyıcıda alış aktı tərtib edilmir. Məcəllənin bu maddəsinin icrası məqsədilə Nazirlər Kabinetinin 7 iyul 2020-ci il tarixli, 243 saylı qərarı ilə “Elektron alış aktının formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”[16] təsdiqlənib. Qaydaya görə, elektron alış aktının uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Dövlət Vergi Xidmətinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi (AVİS) vasitəsilə həyata keçirilir. Sənəddə elektron alış aktının seriyası və nömrəsi, verilmə tarixi, satıcının soyadı, adı və atasının adı, şəxsiyyət vəsiqəsinin seriyası və nömrəsi, FİN kodu, vergi ödəyicisinin tam adı və eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN), malın adı və miqdarı, ölçü vahidi və bir vahidinin qiyməti, ödənilən ümumi məbləğ və s . kimi məlumatlar əks etdirilməlidir. Bəs bu aktın tərtibi sahibkarlar üçün hansı problemləri yaradır? Məsələ ondadır ki, “Ailə kəndli təsərrüftları haqqında” Qanuna[17] əsasən öz pay və həyətyanı torpaqlarında məhsul istehsal edən xırda ailə təsərrüfatları sahibkarlıq subyekti hesab olunmurlar. Amma təcrübədə bir çox hallarda pay torpağı və ya həyətyanı sahəsi olan şəxslər ya pensiya təminatı məqsədilə pay torpağına görə sosial sığorta ödəmək, ya da qeyri-kənd təsərrüfatı məqsədli fəaliyyətlərlə bağlı vergi uçotuna dayanaraq VÖEN alır. Bu halda həmin şəxslərlə ticarət əməliyyatları aparan qarşı tərəf – sahibkarlıq subyekti elektron alış aktı tərtib edən kimi AVİS sistemi malsatan şəxsin sahibkar olduğunu göstərərək elektron alış aktını qəbul etmir. Reallıqda və “Ailə kəndli təsərrüftları haqqında” Qanunun tələbinə görə isə pay və ya həyətyanı torpaqdan əldə etdiyə fəaliyyətə görə əməliyat aparan şəxs bu fəaliyyətə görə sahibkar sayılmır. Belə vəziyyətdə sahibkar ailə-kəndli təsərrüfatından aldığı məhsula görə çəkdiyi xərci gəlirdən çıxılan xərclərə aid edə bilmir və izafi mənfəət vergisi öhdəliyi yaranmış olur.

Müsahibə zamanı sahibkarların səsləndirdiyi problemlərdən biri də avans ödənişiləri üzrə qaimənin verilməsi mexanizminin işlək olmaması ilə bağlıdır. Belə ki, Vergi Məcəlləsinə əlavə olunan yeni müddəalardan biri də avans ödənişləri üçün elektron qaimə verilməsi öhdəliyidir. Lakin hələ də elektron hökumət portalında bu qaimənin verilməsi üçün zəruri texniki həllər yaradılmayıb. Halbuki avans ödənişləri edən sahibklarlar bunun üçün məsuliyyət daşıyır. Əlavə olaraq, vergi orqanı bu qaiməni təqdim etməyən sahibkarlara uyğunsuzluq məktubları göndərir ki, biznes təmsilçiləri hər dəfə buna əsaslandırılmış cavablar göndərəməyə məcbur qalır.

Müsahibədə iştirak edən sahibkarların və ekspertlərin qeyd elədiyi daha bir problem sosial sığorta ödənişlərinin gəlirlərə bağlanmamasıdır. Məlum olduğu kimi, “Sosial sığorta haqqında” Qanuna[18] əsasən, fərdi sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olan şəxslərin sosial sığorta ödəmələri minimum aylıq əmək haqqına faizlə müəyyən edilir. Hazırda bu məbləğ minimum aylıq əmək haqqının tikinti sahəsində 50 faizi (172,5 manat), digər sahələrdə isə 25 faizi (86,25 manat) məbləğindədir. Öz növbəsində bunlar baza məbləğlərdir və regionlardan asılı olaraq fərqlənir. Məsələn, bu məbləğ Bakı şəhəri üzrə 100;, Sumqayıt və Gəncə şəhərləri üzrə 90%, digər şəhərlər üzrə 80%, kənd yerləri üzrə 50% səviyyəsində hesablanaraq ödənilir. Respondentlər hesab edilir ki, əvvəla bu mexanizm aylıq gəliri az (məsələn, 1000-1200 manatdan çox olmayan) mikro sahibkarlar üçün ağır vergi yüküdür. Digər tərəfdən isə bu ədalətsiz mexanizmdir – aylıq gəliri 1000-1500 manat və 1000-15000 min manat olan fərdi sahibkarlar eyni məbləğdə sosial sığorta ödənişi edirlər.

Müsahibədə səslənən daha bir problem malın göndərilməsindən öncə elektron qaimənin göndərilməsidir. Sahibkarlar bildirir ki, bu xüsusən qum-çınqıl daşınması ilə məşğul olan sahiblarlara problem yaradır. Çünki quruma və yolda itkilər səbəbindən bu məhsulun göndərilən həcmi ilə təyinat nöqtəsinə çatan həcmi arasında xeyli fərqi yarana bilir. Ödəniş isə məhsulun qəbulu zamana hesablanan çəkiyə görə edilir.

Müsahibəyə cəlb edilənlər dövlət satınalmaları sahəsində problemlərin olduğunu qeyd edirlər. Bildilir ki, 2023-cü ilin iyulunda qəbul edilən yeni satınalma qanunu[19] kiçik və orta sahibkarlar üçün vəziyyəti daha da pisləşdirib. Beə ki, bu qanun dövlət şirkətlərinə və publik hüquqi şəxslərə avtonom şəkildə özlərinin satınalma prosedurlarını müəyyən etmək və realladırmaq imkanı yaradıb. Belə vəziyyətdən istifadə edən həmin müəsssisələr satınalmalarda şəffaflığı təmin etmir, elanları dərc etmirlər. Məsələn, SOCAR kimi böyük həcmdə satınalma büdcəsinə malik şirkəti əvvəlki illərdə daha çox satınalma elanları paylaşırdı.

Bu sahədə daha bir problem subpodaratçı qismində layihələrə cəlb olunan xırda sahibkarların podratçı şirkətlərdən vaxtlı-vaxtlda pul ala bilməməsidir. Bir çox hallarda kiçik biznes subyektləri məhkəməyə üz tutmalı olurlar ki, bu isə onlar üçün zaman və resurs itkisi deməkdir. Bəzən bu cür məhkəmə işləri kişik sahibkarlıq subyektləri 3-5 min manatdan 10-15 min manatadək əlavə xərc tələb edir.

Respondentlərin, xüsusən geyim idxalı ilə məşul olan sahibkarların üzləşdiyi əsas problemlərdən biri gömrük orqanları tərəfindən davamlı olaraq, əvvəlcəfən deyilmədən karqo şirkətləri üçün hər kiloqrama görə daşıma xərclərinin artırılmasıdır. Müsahibə zamanı aydın olub ki, son 3-4 ildə hər kiloqram üçün daşıma üçün xərcləri 2 dəfəyə yaxın artıb. Xüsusilə də xaricdən onlayn ticarətin genişləndiyi vaxtda yüklərin daşınma xərclərinin artması idaxal əsaslı ticarətlə məşğul olan xırda sahibkarların ciddi gəlir itkisinə və müflisləşməsinə səbəb olur.

Nəhayət, müsahibəyə cəlb olunan şəxslərin ən ciddi narahat olduğu məsələlərdən biri də onların fəaliyyətinə hüquq-mühafizə və yerli icra orqanlarının əsassız müdaxiləsi hallarının artmasıdır. Sahibkarlar qeyd edib ki, bu cür müdaxilələr son 3-4 ildə daha intensiv və davamlı xarakter alıb. Onlar yuxarı instansiyalara müraciət etməyi maraq göstərirmirlər. Çünki bu cür müraciətlərin nəinki onlara kömək edəcəyini, əksinə daha ciddi təzyiqlərə səbəb ola biləcəyini düşünürlər.

Qiymətləndirmənin əsas nəticələri və təkliflər

Xırda sahibkarların və biznes sahəsində çalışan ekspertlərin müsahibə zamanı səsləndirdikləri rəy və fikirləri ümumiləşdirsək, onların üzləşdiyi əsas problelmlər kimi aşağıdakıları xüsusilə fərqləndirmək mümkündür:

1. Xırda biznes üçün vergi yükü xeyli ağırdır. Həm bəzi region ölkələrilə müqayisədə, həm də son 1 ildə gəlir vergisində güzəştlərin ləğvindən sonra bu daha aşkar görünür. Məsələn, Gürcüstanda ölkənin müxtəlif ərazilərində yaradılan azad iqtisadi fəaliyyət zonaları xırda biznesə imtiyazlı vergi rejimində çalışmaq üçün imkanlar yaradır;

2. Vergi qanunvericiliyinin təcrübədə tətbiqi zamanı tətbiq olunan yanlış icra mexanizmləri xırda və orta sahibkarların fəaliyyətinə əsassız müdaxilələrə və vergi sanksiyalarına səbəb olur. Bu, xüsusilə riskli vergi ödəyiciləri və əmtəəsiz əməliyyatlarla bağlı tətbiq olunan mexanizmlərin tətbiqində daha çox rast gəlinir;

3. Qanunvericilikdəki boşluqlar biznes subyektləri üçün əlavə problemlər yaradır. Bu xüsusilə vasitəçilik fəaliyyətilə əlaqədar vergi qanunvericiliyində dəqiq mexanizmlərin olmamasında özünü göstərir;

4. Vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan bəzi mexanizmlər həm işlək deyil, həm də tətbiq edildiyi halda biznes üçün ciddi problemlər yaradır. Məsələn, avans ödənişləri üzrə elektron qaimənin tətbiq nəzərdə tutulsa da, elektron bazada zəruri texniki həll təmin edilməyib. Yaxud elektron alış aktının tətbiq zamanı ailə təsərrüfatlarının sahibkarlıq subyekti kimi tanınması bu altlardan istifadəni mümkünsüz edir;

5. Sosial sığorta ödənişlərinin gəlirlərə bağlanmaması aşağıgəlirli xırda biznes üçün vergi yükünü daha da ağırlaşıdır. Bu sistem həmçinin daha azgəlirli və nisbətən yüksək qazanca malik KOS subyektlərinin vergitutma mexanizmində ədalətsizliyə səbəb olur;

6. Xırda və orta biznesin dövlət satınalmalarında iştrakında problemlər var. Xüsusilə son 1 ildə qəbul edilən yeni satınalma qanununun dövlət şirkətlərinə və publik hüquqi şəxslərə öz satınalmalarının təşkili sahəsində avtonom hüquqlar tanıması bu sahədə şəffaflığa və geniş iştirakçılığa mane olur;

7. Xırda biznes fəaliyyətinə hüquq-mühafizə və yerli icra orqanlarının əsassız müdaxiləsi halları artıb. Respondentlərin qeydlərindən aydın olur ki, bu cür müdaxilələr son 3-4 ildə daha intensiv və davamlı xarakter alıb.

Qeyd olunan nəticələr nəzər alındıqda, xırda və orta ölçülü biznesin inkişafı baxımıdan aşağıdakı addımların atılması zəruridir:

(i) Hüquq-mühafizə orqanlarının və yeri icra sturkturlarının xırda biznesin fəaliyyətinə əsassız müdaxiləsini araşdıran işçi qrupun yaradılması. Bu qrup sahibkar birliklərinin, ombudusman aparatının və müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə yaradıla bilər.

(ii) Riskli vergi ödəyicisi və əmtəəsiz əməliyyatlara görə bütün məsuliyyət mallları (iş və xidmətləri) təqdim edən biznes subyektərinin üzərinə qoyulmalı, sanksiyalar bu subyektlərə tətbiq edilməlidir;

(iii) Avans qaiməsi kimi mexanizmlər Vergi Məcəlləsinə daxil edilərkən onların təcrübədə tətbiqinə imkan verən texniki həllər də yaraılmalıdır. İcra mexanizmi olmayan hər hansı dəyişiklik Vergi Məcəlləsində ya nəzərdə tutulmamalı, ya da qanunun tətbiqilə bağlı fərmanda bu mexanizmin tətbiqi üçün vaxt müəyyən edilməlidir;

(iv) Vasitəçilik fəaliyyətilə bağlı xərcləmələrin gəlirlərdə nəzərə alınması üçün vergi qanunvericiliyinə aydın müddəalar daxil edilməlidir;

(v) Fərdi sahibkarların sosial sığorta ödənişləri gəlirlərə bağlanmalıdır;

(vi) Dövlət şirkətlərinin və publik hüquqi şəxslərin satınalamları vahid dövlət satınalmaları mexanizmi çərçivəsində həyata keçirilməlidir.

Hazırladı:
NHMT İB Ekspert qrupu

[1] https://www.weforum.org/agenda/2024/01/chart-drive-eu-economy-small-business-sme/

[2] https://www.stat.gov.az/source/entrepreneurship

[3] https://sai.gov.az/files/2023_icra_rey-336563546.pdf

[4] https://customs.gov.az/uploads/foreign/2023/2023_12.pdf?v=1705581222

[5] https://ereforms.gov.az/files/review/pdf/az/073108553487a1fc9aaab781784cca21.pdf

[6] https://e-qanun.az/framework/7920

[7] https://e-qanun.az/framework/41048

[8] https://e-qanun.az/framework/46948