Azərbaycanda fəaliyyət göstərən hasilat sənayesi şirkətləri və hökumət tərəfindən ödəniş və gəlirlər haqqında ictimaiyyətin məlumatlandırılması səviyyəsinin qiymətləndirilməsi
Giriş
Tarix. 2003-cü il iyunun 17-də Londonda keçirilmiş MHŞT üzrə I beynəlxalq konfransda SOCAR-ın vitse-prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan hökumətinin MHŞT-yə qoşulması qərarını və hasilat sənayesində şəffaflığın təmin olunmasına yönəldilmiş beynəlxalq səyləri dəstəklədiyini bəyan etmişdir. Azərbaycan MHŞT-nin tətbiqində pilot ölkə olmağı könüllü olaraq öz üzərinə götürmüşdür.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 13 noyabr 2003-cü il tarixli 224 nömrəli sərəncamı ilə MHŞT üzrə Komissiya yaradılmışdır.
2004-cü il noyabrın 24-də MHŞT üzrə Komissiya, yerli və xarici hasilat şirkətləri və qeyri-hökumət təşkilatlarının MSŞA Koalisiyası arasında MHŞT-nin Azərbaycanda tətbiqi mexanizminin həyata keçirilməsinə dair Qarşılıqlı Anlaşma Memorandumu imzalanmışdır.
2005-ci il martın 15-də MHŞT üzrə Komissiya müstəqil auditor olan “Deloitte and Touche” şirkətinin yoxladığı ilk hökumət hesabatlarını açıqladı. Bu sənəd dünyada nəşr olunan bu tipli ilk hesabat oldu. Azərbaycan 2005-2015-ci illərdə ümumilikdə 20 belə hesabat açıqlayıb (ilk illərdə hesabatlıq dövrü hər altı ayı əhatə edib).
2009-cu ildə Azərbaycan MHŞT-nin tamhüquqlu üzv statusunu əldə etmiş ilk ölkə olub.
2017-ci ilin mart ayının 9-da Azərbaycan hökuməti MHŞT üzrə Beynəlxalq Katiblikdən Azərbaycanın MHŞT tətbiq edən ölkələr sırasını tərk etdiyini bəyan edib.
5 aprel 2017-ci ildə Prezident İlham Əliyev “Azərbaycan Respublikasında Hasilat sənayesində şəffaflığın və hesabatlılığın artırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Fərman imzaladı. Fərmana əsasən Neft Fondunun icraçı direktoru Şahmar Mövsümov Hasilat Sənayesində Şəffaflıq üzrə Komissiyanın sədri təyin edildi və Komissiyaya həvalə edildi ki, “hasilat sənayesində şəffaflıq və hesabatlılıq standartlarının tətbiqi beynəlxalq prinsiplər əsasında davam etdirilsin”.
Ancaq indiyə qədər 2016-cı ilin hesabatının hazırlanması və ictimaiyyətə təqdim edilməsi mümkün olmayıb. Belə bir hesabatın nə zaman yekunlaşması hökumət Komissiyası tərəfindən heç anons da edilməyib. Çox güman ki, bu onunla əlaqədardır ki, hələ hökumət EİTİ prosesini tərk etdikdən sonra “özünün yolunu” ayırd etməyə çalışır və götür-qoy edir ki, ümumiyyətlə, beynəlxalq səviyyəli bir layihədən çıxmaqla sonradan əldə etdiyi uğurları həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində necə təqdim etsin. Real olan isə budur ki, Hökumət Komissiyası apreldən indiyə kimi bir-neçə görüş keçirib və ictimaiyyət üzvlərindən kimlərin bu prosesə qatılmaq istəməsi ilə bağlı limitləşdirilməyən bir siyahı tərtib edib. Bundan əlavə Hökumət Komissiyası şəffaflıqla bağlı saytın yaradılması üçün tender elan edib ki, onun da nəticələri oktyabr ayında məlum olmalıdır. Belə görünür ki, Hökumət Komissiyası bütün bu işləri tələsmədən görür və çox güman ki, gələn ildən real fəaliyyətə başlamaq niyyətindədir.
İndi müşahidə olunan proseslər isə ona dəlalət edir ki, əslində bu imkan çatdıqca vaxt uzatmaq, şəffaflıq prinsiplərinin milli maraqlardan çıxış etdilərək davam etdirilməsi və resursların istifadəsi zamanı ictimaiyyətdən hər hansı bir məsələnin gizli saxlanılmamasına beynəlxalq ictimaiyyəti inandırmaq kimi amillərdən doğur.
MHŞT nədir?
Mineral Ehtiyatların Hasilatı ilə Məşğul olan Sənaye Sahələrində Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) neft, qaz və mədən sənayesində şəffaflıq üzrə qəbul olunmuş qlobal standartdır.
Neft, qaz və mineral ehtiyatlarla zəngin olan bir çox ölkələrdə yoxsulluq, mübahisə və korrupsiya halları müşahidə olunur. “Resurs lənəti” adlanan bu hal çox vaxt şirkətlərin hökumətə təqdim etdiyi ödənişlər və hökumətin şirkətlərdən daxilolmaları sahəsində şəffaflıq və hesabatlılığın çatışmazlığı ilə səciyyəvi olur. MHŞT məhz bu sahədə çatışmayan şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməsinə yönəldilmiş bir təşəbbüsdür.
Neft, qaz və mədən sənayesində əldə edilən gəlirlərdən asılı olan ölkələrdə şəffaflığın və hesabatlılığın tətbiqi gəlirlərin düzgün idarə edilməməsi nəticəsində ölkəyə dəyə biləcək mümkün mənfi təsirləri azalda və bu gəlirlər davamlı inkişaf və yoxsulluğun azaldılması ilə müşayiət olunan uzunmüddətli iqtisadi artıma təkan verə bilər.
MHŞT-nin əhəmiyyəti
Hökumət üçün. MHŞT-ni tətbiq edən ölkələr üçün təşəbbüsün əhəmiyyəti hökumət tərəfindən sərmayəçilər və beynəlxalq maliyyə institutları üçün tam şəffaf investisiya mühitinin yaradıldığını nümayiş etdirməkdən ibarətdir. MHŞT hesabatlılıq və yaxşı idarəetmənin gücləndirilməsi, habelə yüksək iqtisadi və siyasi sabitliyin inkişaf etdirilməsinə təkan verir. Bu da öz növbəsində neft, qaz və mədən sənayesi ətrafında olan mübahisələrin qarşısını almağa köməklik edir. Ən əsası hökumət özünə olan inamı həm cəmiyyətdən, həm də investorlardan qazanmaq şansı əldə edir.
Şirkətlər üçün. Təşəbbüsün şirkətlər və sərmayəçilər üçün əhəmiyyəti isə siyasi və nüfuz risklərinin azalmasıdır. Qeyri-şəffaf idarəetmə nəticəsində yaranmış siyasi qeyri-sabitlik sərmayə yatırımı üçün ciddi təhlükədir. Gəlir əldə etmək üçün yüksək kapital qoyuluşu həyata keçirilən və uzunmüddətli sabitlikdən asılı olan hasilat sənayesi sahəsində bu qeyri-sabitliyin azaldılması vacibdir. Hökumətə edilən ödənişlər sahəsində də şəffaflığın təmin edilməsi şirkətlər tərəfindən ölkəyə qoyulan sərmayələrin verdiyi töhfəni göstərməyə kömək edir.
Cəmiyyət üçün. Təşəbbüsün vətəndaş cəmiyyəti üçün əhəmiyyəti hökumətin vətəndaşların adından idarə etdiyi gəlirlər barədə ictimaiyyətə açıqlanan məlumatın və bununla da hökumətin hesabatlılığının daha da artırılmasıdır. MHŞT standartlarının tətbiqi nəticəsində qarşılıqlı əməkdaşlıqla məsələlərə aydınlıq gətirilməsi cəmiyyətin hökumətə verdiyi inam kreditinin göstəricisidir.
ƏSAS HİSSƏ
MHŞT STANDARTLARI
MHŞT Standartı iki hissədən ibarətdir: I hissə - “MHŞT Standartının tətbiqi” və II hissə - “Rəhbərlik və idarəetmə”.
MHŞT-nin 1-ci TƏLƏBİ MHŞT-nin tələbinə əsasən, Çoxtərəfli qrup səmərəli nəzarəti təmin etməlidir.
MHŞT Çoxtərəfli qrup tərəfindən nəzarətin olmasını, o cümlədən hökuməti və şirkətləri cəlb edən, habelə vətəndaş cəmiyyətinin tam, müstəqil, fəal və səmərəli iştirakını təmin edən funksional Çoxtərəfli qrupun yaradılmasını tələb edir.
Bu tələbin əsas elementləri aşağıda verilir:
• (1.1) hökumətin öhdəliyi;
- Hökumət təşkilati məsələlərlə bağlı öz öhdəliyini hər zaman vaxtında yerinə yetirib. O ki, qaldı EİTİ məsələləri ilə bağlı şəffaflığın tətbiqi, artırılması və bunun sonradan bütün sahələr üzrə (vətəndaş azadlığı, azad mətbuat, azad məhkəmə sistemi, bazar iqtisadiyyatının genişləndirilməsi mexanizmləri) hökumət-cəmiyyət səviyyəsinədək yüksəldilməsi, onda Hökumət hər vasitə ilə bu məsələlərin müzakirəsindən özünü yayındırmağa çalışıb və deklarativ fikirlər səsləndirməklə bunların onsuz da olduğunu və belə bir şeylərin ŞƏFFAFLIĞA aid olmadığını bildirib. Yəni hökumətin arzusu qısaca desək, 2003-cü ildəki vəziyyətdə qalmaqla 2023, bəlkə də 2033-cü ilədək hasilat sənayesindəki ab-havanı saxlamaq prinsipidir. Ancaq bəllidir ki, 2003-də hökumətin mədən sənayesindən gələn gəlirləri bunun üstündən heç 10 il keçməmiş 50 dəfə artmışdı. Bu isə ölkənin social-iqtisadi vəziyyətində, hüquqi müstəvisində tamam başqa bir mühitin formalaşmasına gətrib çıxarmışdı. Artıq gəlirlərin pik dövründən - 2011-ci ildən 6 il keçib və vəziyyət yenə də dəyişib: 4 dəfə neft gəlirləri azalıb, cəmiyyətdə social gərginlik yüksəlməyə başlayıb. Hökumət isə sadəcə quru rəqəmlərlə insanları inandırmaq ümidindədir ki, hər şey mədən sənayesində və gələcəyin təminatçısı rolunda çıxış edən sahədə - neft-qaz sektorunda yüksək səviyyədədir, narahatçılığa heç bir əsas yoxdur və sair.
(1.2) hökumətin nəzarəti;
- Hökumət prosesləri Hökumət Komissiyası tərəfindən nəzarətdə saxlamağa nail olub. Əslində Hökumətin böyük bir təzyiqi də olmayıb, çünki proses başlayandan şirkətlər geri çəkilərək sanki bu işdə passiv oyunçu olduqlarını nümayiş etdirdilər. Hökumət isə layihənin aktiv dəstəkləyicisinə çevrildi. Beynəlxalq təşkilatlar isə bu məsələdə sponsor rolunu oynadılar. Nəticə etibarilə Hökumət çox məharətlə neft gəlirlərinin ildən-ilə artıma doğru gedən müddətdə Şəffaflıq Təşəbbüsündən həm beynəlxalq imicinin formalaşmasında istifadə etdi, həm də bu prosesə qoşulmuş qeyri-hökumət təşkilatlarına qrantlardan qidalanmaq üçün kifayət qədər münbit şərait yaratdı ki, onlar əslində nə hesabatların içindəki məlumatlardan faydalana bilirdilər, nə də çox mürəkkəb yazılan bu məlumatların ictimaiyyətlə bölüşdürülməsində aktiv rol oynaya bilirdilər. Bu proses o zamana qədər davam etdi ki, neft gəlirləri pik dövründən (2011-ci il, təqribən 20 milyard dollar) 2016-cı ildə 4 dəfə azalaraq 5 milyarda qədər düşdü və artıq gündəmə gələn EİTİ+ (daha çox məlumatların ictimaiyyətə açılması, şirkətlərin payçılarının kimə məxsusluğu, nəqletmədən gələn gəlirlər və sair) standartları ilə özünü narahat etmək istəməyən Hökumət bu prosesdən özünü sığortlamaq məqsədilə “özünün standartları çərçivəsində” Şəffaflıq yaradılması layihəsinə start verməyi qərara aldı. Yəni Hökumət hər zaman olduğu kimi prosesləri bir neçə addım əvvəlcədən planlaşdırır və ona nəzarət mexanizmləri hazırlayır və göründüyü kimi manevr imkanları da kifayət qədərdir.
(1.3) Çoxtərəfli qrupun təşkil edilməsi;
- bu prosesdə elə bir problem olmayıb. Hökumət öz nümayəndəsi kimi Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun İcraçı direktorunu Hökumət Komissiyasının sədri təyin edib. Şirkətlər öz nümayəndələrini, QHT Koalisiyası isə 3 nəfərdən ibarət öz nümayəndələrini Çoxtərəfli Qrupun iclaslarında iştirak edib qərarlar qəbul etmək üçün mandate veriblər.
(1.4) MHŞT-nin tətbiqi üçün aydın məqsədli və MHŞT üzrə İdarə Heyətinin təşkil etdiyi son tarixlərlə tənzimlənmiş cədvələ malik (razılaşdırılmış) iş planı (1.6-1.8).
– MHŞT Katibliyi sənədləşmə məsələlərində daim özünü səliqəli aparıb. Yəni daim iş planı olub və onun əsasında müzakirələr aparılıb, planlar qurulub. Məsələn, Hökumət Komissiyasının məlumatına görə, 2016-cı il yanvarın 26-da Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunda (ARDNF) Mədən Hasilatı üzrə Şəffaflıq Təşəbbüsünün (MHŞT) Azərbaycanda tətbiqinə dair Çoxtərəfli Qrupun (ÇQ) növbəti iclası keçirilmişdir. İclas iştirakçıları ÇQ-nin 2016-cı il üzrə İş planının layihəsini və 2014-cü il üzrə MHŞT hesabatının yekun layihəsini müzakirə etmiş və təsdiqləmişlər (http://www.oilfund.az/az_AZ/news/1021/127/Doevlet-Neft-Fondunda-MHsT-uezre-coxterefli-Qrupun-noevbeti-iclasi-kecirilmisdir.asp).
Çoxtərəfli Qrup üzvlərinin məlumatına görə, şirkətlər və Hökumət Komissiyası daim mövzudan kənara çıxmağa imkan vermirdilər, yalnız hesbatlar ətrafında müzakirələr aparmağa yönəldirdilər. Ona görə də Koalisiya nümayəndələri çalışırlarmış ki, heç olmasa hesbatlarıdakı informasiya bolluğunu artıran məqamları gündəmə gətirib onu təsdiq etsinlər, ancaq bu təşəbbüslər də səs çoxluğu ilə irəliyə getmirmiş.
1. 1. Hökumətdən MHŞT-ni tətbiq etmək niyyətinə dair birmənalı ictimai bəyanat vermək tələb olunur. Bəyanat hökumət başçısı, yaxud lazımı qaydada təyin edilmiş hökumət nümayəndəsi tərəfindən verilməlidir.
– Azərbaycan bu bəyanatı 17 iyun 2003-cü il tarixində İlham Əliyev tərəfindən səsləndirib. O zaman İlham Əliyev SOCAR-ın vitse-prezidenti vəzifəsində çalışırdı. Yəni hökumətin mandatı ilə bunu edib.
1. 2. Hökumətdən MHŞT-nin tətbiq edilməsi üçün yüksək vəzifəli rəhbər şəxsi təyin etmək tələb olunur. Təyin edilmiş şəxs bütün maraqlı tərəflərin etibarını qazanmalı, MHŞT ilə bağlı tədbirləri müvafiq nazirlik və agentliklərlə əlaqələndirmək üçün lazımı səlahiyyət və azadlığa malik olmalı, habelə MHŞT-nin tətbiqi üçün müvafiq resursları səfərbər edə bilməlidir.
Rəsmən 2003-cü il noyabrın 23-də Nazirlər Kabinetinin 223 N-li Sərəncamı ilə Şəffaflıq üzrə Hökumət Komissiyası yaradılması elan edilib. Neft Fondunun İcraçı Direktoru Komissiyanın rəhbəri təyin olunub. Həmin şəxsi – Şahmar Mövsumovu həqiqətən də maraqlı tərəflərin etibarını qazanmış fiqur kimi səciyyələndirmək olar. Onun kifayət səlahiyyətləri yetərincədir. Ancaq reallıq necədir? Ortaya bir həyati vacib məsələ çıxanda, məsələn, Şəffaflıqla bağlı hansısa addımların atılması ki, Azərbaycanın mandatını Beynəlxalq EİTİ konfransında bir pillə endirməsinlər. Bunun üçün sadəcə Şahmar Mövsumovun Prezidentin qəbuluna gedib məsələnin ciddiliyini dəlil-sübutlarla göstərmək və atılacaq addımlarla bağlı göstəriş almaq vacib idi. Belə məqamlarda o, heç zaman irəli atılmayıb. əslində Mövsumov bilirdi ki, “onun mandatı hansı məsələləri müzakirə etmək səlahiyyətindədir və lazım olarsa, tapşırıq və tövsiyyələr verilər ”.
1. 3. Hökumətdən vətəndaş cəmiyyəti və şirkətlərlə işləmək və MHŞT-nin tətbiqinə nəzarət etmək üçün Çoxtərəfli qrup təşkil etmək tələb olunur.
a) Hökumət, şirkətlər və vətəndaş cəmiyyəti tam, fəal və səmərəli şəkildə MHŞT prosesinə cəlb edilməlidir.
- Bu proses ağrılı olmadan, qısa zamanda həyata keçirilib. Hər bir tərəf Çoxtərəfli Qrupda iştirak üçün öz nümayəndələrini müəyyənləşdirib və onlara təmsilçilik mandatı verib.
b) Hökumət qanunlar, normativlər və inzibati qaydalar, o cümlədən MHŞT-nin tətbiqinin faktiki təcrübəsi baxımından şirkət və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı üçün əlverişli mühitin olmasını təmin etməlidir. Çoxtərəfli qrupun üzvləri də daxil olmaqla (lakin onlarla məhdudlaşmayaraq) MHŞT-yə cəlb edilmiş vətəndaş cəmiyyətinin və şirkət nümayəndələrinin fundamental hüquqlarına hörmət bəslənilməlidir.
- Bu qaydaya hökumət çox hörmətlə yanaşıb. Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun inzibati binasını Çoxtərəfli Qrupun iclasları üçün təmənnasız şəkildə onların ixtiyarına verib, o cümlədən bu binada Şəffaflıq Koalisiyasının xarici nümayəndə heyətləri ilə görüşləri, həmçinin media və QHT-lər üçün hesabatların təqdimetmə mərasimləri də keçirilib.
c) Hökumət vətəndaş cəmiyyəti və ya şirkətlərin MHŞT prosesində iştirakı üçün heç bir maneənin olmamasını təmin etməlidir.
- bu bənd kifayət qədər ziddiyətlidir. Ona görə ki, ona olan baxışlar fərqli olmaqla yanaşı bəzi halda deyərdim ki, əks şüa halını da alır. Azərbaycanın Beynəlxalq EİTİ təşkilatını tərk etməsi də məhz bu baxışların təzahüründən qidalanırdı.
Vətəndaş Cəmiyyəti hesab edir ki, onun EİTİ-ya qoşulmaqla əldə edəcəyi əsas uğur hökumətin fəaliyyətinə daha effektiv nəzarət etmək imkanlarına malik olmaqdır ki, buda “Acıq Hökumət” prinsiplərinin daha da inkişaf etməsi nəticəsində baş verəcək. EİTİ isə bu prosesin tərkib hissəsidir. Yəni mədən sənayesində şəffaflıq ölkədəki vətəndaş cəmiyyətinin son məqsədi ola bilməz. Sadəcə mədən sənayesi ölkə iqtisadiyyatının uzun illər və hazırda da aparıcı sahəsi olduğundan bu sektordan başlanan ŞƏFFAFLIQ sonradan bütünlüklə iqtisadiyyatın digər sahələrinə və ümumilkdə hökumət-cəmiyyət anlaşmasına qədər dərinləşməlidir ki, bu da əslində EİTİ rinsiplərinin fəlsəfəsi deməkdir.
Hökumətin yanaşması isə bu məsələdə yalnız “mədən sənayesi ilə məhdudlaşmaq” mövqeyi üzərində qurulub. O cümlədən də şirkətlər bu məsələdə hökuməti dəstəkləyirlər. Onların fikrincə, EİTİ hesabatlarından kənarda nə addımlar atılmasına cəhd edilirsə, bu SİYASƏT-dir və məqsədi məlum deyil, maraqlarımıza ziddir, ona görə də qəbul edilə bilməz.
d) Hökumət ictimaiyyətin MHŞT-nin tətbiqi ilə bağlı müzakirədə iştirakını azaldan və ya məhdudlaşdıran tədbirlərə yol verməməlidir.
- Bu proses kifayət qədər Azərbaycan reallıqlarına uyğunlaşdırılıb. Yəni praktikada ictimaiyyət nümayəndələri ilə görüş keçirmək üçün hökmən yerli icra strukturunun – İcra Hakimiyyət orqanının icazəsi alınmalıdır. Görüşün məqsədi, məramı, iştirakçıların sayı, bəzən moderotorun - çıxış edəcək şəxsin kimliyi belə qeyd olunmalıdır. Şəffaflıqla bağlı bilər ərzində heç zaman iri miqyaslı görüşlər keçirildiyini xatırlamıram, nəinki bölgələrdə, heç Bakı şəhərində belə. Ancaq 20-30, bəzən bir qədər artıq fəalların yığışdığı tədbirlər.
Mənim yadımdadır ki, neçə dəfə təklif vermişdim ki, ŞƏFFAFLIQLA bağlı Bakıda izdihamlı yerlərdə bir neçə iri təbliğat plakatları vurulsun. İnsanlar sadəcə görsünlər ki, belə bir şey var. Onu da qeyd etmişdim ki, yaxşı olar ki, AZNEFT meydanı ətrafında olsun, həm Dövlət Neft Şirkəti yerləşir, həm Prezident Administrasiyasına gedən yolun üstüdür, həm də şəhərə gələn qonaqlar görür – ölkənin təbliğidir. Təəssüf ki, olmadı. Demək, Hökumət maraqlı deyildi belə bir məsələnin geniş auditoriyaya yayılmasında.
e) Çoxtərəfli qrupun üzvləri də daxil olmaqla (lakin onlarla məhdudlaşmamaqla) maraqlı tərəflər: i. Şəffaflıq və təbii ehtiyatların idarə edilməsi xüsusunda sərbəst danışmaq imkanına malik olmalıdırlar.
Baxır nə danışırsan, bundan çox şey asılıdır. İnsaf naminə demək lazımdır ki, Çoxtərəfli Qrupa daxil olan Koalisiya üzvləri həmişə yaxşı natiq olublar. Düzdür, bir problemli məsələ də var ki, onların hər çıxışı da KİV-lər vasitəsilə ictimaiyyətə tam şəkildə çatdırılmayıb. TV-lərdə isə daim güclü senzura olub və qalmaqdadır.
ii. MHŞT prosesinin layihələndirilməsi, tətbiqi, monitorinqi və qiymətləndirilməsinə yaxından cəlb olunmalı və bu prosesin ictimai müzakirəyə töhfəsini təmin etməlidirlər.
Koalisiyanın hər zaman 150-dən artıq üzvü olub. Bunun 125-130-u QHT-lər, yerdə qalanları fiziki şəxs qismində olan şəxslər olub. Koalisiyanın İdarə Heyəti və digər orqanlarında 25 nəfər aktiv iştirak edib. Azərbaycan reallığında isə onların yarısı və ya 15 nəfəri çalışıb, qrant alıb, nəsə edib. Ancaq “Neft sənayesi və iqtisadiyyat”, “Hasilatın Pay Bölgüsü”, “Gəlirlərin İdarə edilməsi” və sair kimi məsələlərdən xəbərdar olan şəxslərin sayı Koalisiyada heç 5 nəfəri belə aşmayıb. Bundan əlavə Koalisiyanın içərisində daim maraq qrupları olduğundan heç bu beş nəfər onun seçki yolu ilə onun rəhbər orqanlarında çox vaxt təmsil oluna bilməyiblər. Buna görə də reallıqda Şəffaflıq Koalisiyası 11 ildən sonra Azərbaycan Hökumətinin Beynəlxalq EİTİ təşkilatını tərk etmək qərarını verməsi ilə cəmiyyətdən hansısa dəstəyi qazana bilmədi, cəmiyyət heç hiss etmədi ki, belə bir təşkilat onun həyatında olub ya yox. Bu nə qədər acı da olsa, bir həqiqətdir.
İctimai müzakirələr heç də ürək açan olmayıb.
iii. Bir-biri ilə əlaqə saxlamaq və əməkdaşlıq etmək hüququna malik olmalıdırlar.
Bu hüququ heç kəs onlara qadağan etməyib və qarşılarına da sədd çəkməyib. Hansı təşkilat, hansı Koalisiya üzvü kiminlə əməkdaşlıq etmək istəyirsə bu onun öz seçimidir. Hökumət ona bir maneçilik törətməyib.
MHŞT Prinsipləri
1.Biz hеsаb еdirik ki, təbii еhtiyаtlаrdаn əldə еdilən mаddi sərvətlərdən səmərəli istifаdə dаyаnıqlı inkişаfа və yохsulluğun аzаldılmаsınа kömək еdən sаbit iqtisаdi inkişаfın vаcib hərəkətvеrici qüvvəsi оlmаlıdır. Lаkin düzgün idаrəеtmə оlmаdıqdа, bu, mənfi iqtisаdi və sоsiаl təsirlərə səbəb оlа bilər.
- 1999-cu ilin dekabrından 2017-ci ilin avqust ayına qədər Azərbaycan Dövlət Neft Fonduna ümumilikdə 130 milyard dollardan artıq vəsait daxil olub. Hazırda Fondun aktivləri 35 milyard dollar təşkil edir. Yəni Fonda dövlətin mənfəəti və onun idarəçiliyindən əldə edilmiş qazancdan artıq 95 milyard vəsait xərclənib. Düzdür, Azərbaycan digər neft hasil edən ölkələrlə müqayisədə START vəziyyəti çox acınacaqlı olmuşdu: ölkə öz müstəqilliyini əldə edərkən ərazisində separatistlər tərəfindən destabilizasiyan yaradılmış. Sonradan bu münaqişə qonşu ölkənin hərbi təcavüzünə və Azərbaycanın öz torpaqlarının 20% üzərində bu günə qədər nəzarəti itirməsinə gətirib çıxartmışdı. 1 milyon qaçqın və köçkünün yerləşdirilməsi, gündəlik ehtiyaclarının ödənilməsi yönümündə ölkə 2006-cı ilə qədər – neft müqavilələri çərçivəsində ilk milyard dollar əldə edilənə qədər çox ağır bir yol keçmişdi.
İndi üstündən 10 il keçəndən sonra deyə bilərik ki, Azərbaycan iri neft vəsaitləri gələn an (2006-da 1,3 mlrd dollar, 2008-də 10 milyard, 2011-də 19,9 milyard) onun iqtisadiyyatı nə hüquqi, nə psixoloji, nə də maliyyə baxımından o cür vəsaitlərin nə idarə edilməsinə, nə də həzm edilməsinə hazır deyildi. Əks təqdirdə nəinki ölkənin, hətta Qafqazın 1N-li maliyyə institute – Azərbaycan Beynəlxalq Bankı 2016-cı ilin mayında bankrot elan edilməzdi. Bu bankdan isə nə az, nə çox 15 milyard manata yaxın vəsait həm xaricə çıxarılmış, həm də daxildə ödənilməsi mümkün olmayan layihələrə kredit şəklində yönəldilmişdi. Bu isə son nəticədə ölkənin bütün maliyyə-kredit sisteini zərbə altında qoydu, təkcə iki devalvasiya nəticəsində əhalinin banklara olan borcu 2 milyard manatı keçdi. Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları isə il yarımda 10 milyard dollardan çox azaldı.
Buradan çıxan nəticələr nədir:
a) hökumət neft gəlirlərini səmərəli istifadəsini təşkil edə bilmədi
b) səmərəli istifadəyə nail olunmamaqda ən böyük maneə idarəçilik sisteminin demək olar ki, Sovet dövründəki mexanizmlərdən təşkili, sadəcə onun kapital elementləri ilə bəzədilməsi idi.
c) Hökumət bazar iqtisadiyyatına keçidi hər vəchlə yubandırmağa çalışırdı, bunda da məqsədi vardı: 100% dövlətin əlində toplanan neft gəlirlərini sonradan dövlət büdcəsi vasitəsilə ən asan yol dövlət şirkət və müəssisələri vasitəsilə mənimsəmək. Özəl sektorda mənimsəmə mümkün idi, ancaq dövlətin nəzarətində olan Beynəlxalq Bank əməliyyatı onu göstərdi ki, dövlət sektorunda bud aha rahat və masştabı limitsiz olan bir sahədir.
ç) Hökumətin təsirindən kənar məhkəmə sisteminin mövcud olmaması insan və kapital arasında pozulan münasibətlərin həlində dövlətin iradəsini ən yüksək zirvəyə qaldıran alətə çevririr və həm biznesin, həm də azad insanların dövlətdən asılılığını artırır.
d) Mətbuatın, qeyri-hökumət təşkilatlarının və ümumiyyətlə, “azad” sektora aid edilən qurumların böyük əksəriyyətinin ələ alınması siyasəti ilə hökumət iri neft gəlirlərinin bölüşdürülməsi prosesində meydanda YEGANƏ qüvvə kimi qala bilmişdi.
e) Əgər hökumət MONOPOLİST-dirsə, hər şey onun iradəsinə tabedirsə, onda şikarın (milli gəlirin) ən yaxşı tikələrini (yəni neft gəlirlərini – ixracın 90%-i) o götürə bilər, öz bildiyi kimi istifadə edər və digərləri ilə bölüşə bilər – məntiq bunu deyir.
ə) Və bir zaman gəlir və məlum olur ki, neft gəlirləri heç də səmərəli istifadə edilməyib və bunu gizlətmək mümkün deyil (2015-ci ildən ölkədə başlanan qalmaqallı məhkəmələr, yüksək çinki məmurların korrupsiya faktları, ölkədən çıxarılan milyardlarla dollarlıq vəsaitlər və sair). Onda hansısa ŞƏFFAFLIQ təşkilastında üzv olmağa dəyərmi? Hökumət düz addım atıb EİTİ-ni tərk edib.
1. Biz təsdiq еdirik ki, təbii еhtiyаtlаrdаn əldə еdilən mаddi sərvətlərin ölkə vətəndаşlаrının rifаhı üçün idаrə оlunmаsı müstəqil hökumətlərin səlаhiyyətindədir və onların milli inkişаf maraqlarına uyğun şəkildə həyata keçirilməlidir.
- birmənalı şəkildə Azərbaycan bu maddəyə tam əməl edib və özünün qeyd etdiyi “Azərbaycanın inkişaf yolu” adlandırdığı konsepsiya ilə, nə Qərbə, nə Şərqə, nə Şimala, nə Cənuba – meyl etmədən öz yoluyla gedir. Amma bu yolun nədən ibarət olduğu heç də bəli deyil. Baxmayaraq ki, ondan danışanda ən çox eşidilən söz “inkişaf” kəlməsi olur. Cəmiyyət üçün isə bu inkişafa çatmağın yolları daha maraqlıdır ki, o da hələ məchuldur.
3. Biz qəbul edirik ki, təbii еhtiyаtlаrın hаsilаtındаn əldə olunan mənfəət bir çох illər ərzində müntəzəm gəlir ахınına çevrilir və qiymətlərdən çох аsılı оlа bilər.
- Azərbaycanən bəxti bu mənada digər neft ölkələrindən xeli gətirib. Belə ki, özünün neft gəlirlərinə “əli çatmağa başlayan” andan – 2006-cı ildən düz iki dəfə neft qiymətlərinin kəskin ucuzşlaşması ilə rastlaşdı. Düzdür, ilk dəfə 2008-ci ilin İİ yarısında bu çox qısamüddətli perioda təsadüf etdi (cəmi 6 ay), ona görə də nə hökumət, nə də cəmiyyət onun fəsadlarını hiss etmədilər. Ancaq 2014-cü ildən başlayan “qiymət depressiyası” indiyə qədər davam edir və demək olar ki, hökumətin baş ağrısı problemidir. İndi hamı onun şahididir ki, cəmiyyətin rifahı bir xammalın qiymətindən nə qədər asılı imiş və bu sevinc heç zaman uzunmüddətli ola bilməz. Azərbaycan kimi böyük neft ehtiyatlarına malik olmayan ölkələrdə isə neft uzunmüddətli gəlirin təminatçısı rolunda çıxış edə bilməz. Əgər 2006-2016-cı illərdə Azərbaycan neft və qaz satışından 126 milyard dollar əldə etmişdisə, 2017-2027-ci illərdə təqribən 60-65 milyard dollar gəlir əldə edə bilər.
4. Biz qəbul edirik ki, hökumətin gəlir və хərclərinin ictimаiyyət tərəfindən dərk еdilməsi zamanla ictimai müzаkirələrin keçirilməsinə və dаyаnıqlı inkişаf üçün müvafiq və rеаl vаriаntlаrın seçilməsinə köməklik еdə bilər.
Bu çox vacib amildir. Məhz dayanıqlıq, hökumət-cəmiyyət arasında qarşılıqlı inam, cəmiyyətin hökumətin qıfil üzləşə biləcəyi və üzləşdiyi problemlərə dözümlülük nümayiş etdirməsi nöqteyi baxımından. Şəffaflıq konsepsiyasının qlobal missiyasının əsas müddəalarından biri də biudur ki, məhz belə bir şəraitin formalaşması mədən sənayesinə böyük kapital qoymuş şirkətlərin qlobal bazarda qiymət dəyişməsi zamanı yerli hökumətlərin cəmiyyətin problemlərini həll etmək iqtidarında olmasıdır. Əks təqdirdə cəmiyyət bunu o cür qavrayır ki, yerli hökumət ümumxalq sərvətini şirkətlərlə gizli sövddələşmələr hesabına mənimsəmək yolu seçib və X anında cəmiyyətin ehtiyaclarını ödəyəcək ya ehtiyat tapa bilmirlər ya da dayanıqlı alternative gəlir mənbəyinə çıxışları olmur. Bu isə bir sıra hallarda qarşıdurmalara gətirib çıxara bilir ki, yerli hökumətlər devrilir, şirkətlərin müqavilələrinə vaxtından əvvəl xita verilir, bəzən də biznesləri milliləşdirilir, beləliklə, şirkətlərin sərmayəsi batır. Uzun müddətli sərmayələr zamanı stabil gəlirin təşkili məhz hökumətin cəmiyyətlə kifayət qədər açıq siyasət yürütməsini tələb edir. Əks halda risk dərəcələri də artır.
5. Biz hökumətlər və mədən sənаyеsi ilə məşğul olan şirkətlər tərəfindən şəffаflığın təmin olunması, еləcə də dövlət tərəfindən maddi vəsaitlərin idаrə оlunmаsı və hеsаbаtlılığın daha da gücləndirilməsinin zəruriliyini vurğulayırıq.
Çox yerində qeyd edilmiş bir maddədir. Ancaq praktikada buna nə dərəcədə əməl edirlər?
Azərbaycan hökuməti hesabatlığın gücləndirilməsini istəyirmi? Deklarativ olaraq istənilən görüşdə və konfransda bunu bəyan edə bilərlər. Ancaq mədən sənayesində çalışan şirkətlərin fəaliyyətini monitoriinq edəndə tam başqa mənzərə alınır. Bu da ondan doğur ki, şirkətlər əslində hansısa şəffaflıqda o qədər də maraqlı deyillər. Hökumət də o cümlədən. Hesabata quruca bir neçə məlumat yazmaqla özlərinin bir illik fəaliyyətlərinə ŞƏFFAFLIQ donu geyindirmək istəyirlər. Bunun başqa bir adı yoxdur.
6. Biz qəbul edirik ki, şəffаflığın daha geniş vüsət alması müqavilə və qаnunlаrа hörmətlə yаnаşmа çərçivəsində gerçəkləşdirilməlidir.
Bu məsələdə Azərbaycan bir çox ölkələrə örnək ola bilər. Həqiqətən də mədən sənayesindəki şirkətlərin fəaliyyətinin qanunlarla tənzimlənməsi çox yaxşı haldır. Azərbaycanda Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişləri Milli Məclisdə təsdiq edildikdən və Prezident tərəfindən imzalandıqdan sonra qanun status alır. İndiyə qədər Azərbaycanın imzaladığı 35 HPBS üzrə hələ heç birinin yenidən Milli Məclisə göndərilərək dəyişdirilməsi və düzəlişlərə ehtiyac olunması faktına rast gəlinməyib. Bu isə Şirkətlərin Hökumətə olan etimadını artırır.
7. Biz qəbul edirik ki, maliyyə sahəsində şəffaflığın bərqərar olması dахili və хаrici birbaşa invеstisiyаlаr üçün əlvеrişli mühit yаrаda bilər.
Çox təəsüf edici bir haldır ki, maliyyə sahəsində şəffaflıq göstəricilərinə görə Azərbaycan öyünə bilmir hələ. Hökumətin hər bir qurumu maliyyə məsələsinə dövlət sirri kimi yanaşmaqdadır və bunu ictimaiyyətlə bölüşməkdə özlərinə güc tapa bilmirlər. Məhz maliyyə sistemində şəffaflığın olmaması ona gətirib çıxartdı ki, ölkənin bank-maliyyə sistemi cəmi bir ilin içindəcə çökdü, 47 bankdan real işləyən maliyyə qurumlarının sayı 28-yə qədər azaldı. Yəni neft gəlirləri üzərində manipulyasiya edən hökumət qurumları əməlli-başlı maliyyə KÖPÜYÜ yaratmışdılar ki, bunu da heç bir nəzarətedici orqan – Mərkəzi bank, Maliyyə Nazirliyi maraqlıdır ki, guya görə bilməmişdilər, Nazirlər Kabineti isə heç nə olmamış kimi bu günə kimi bu prosesə görə nə ictimaiyyətdən, nə də vergiödəyicilərindən üzr belə istəməyib. Halbuki məhz hökumətin nəzarətsizliyi üzündən həm Azərbaycan dövləti, həm Azərbaycan vətəndaşları, həm də onun şirkətləri qısa müddətdə böyük borc yığıcısına çevrilmişlər.
Azərbaycan bütün bunlara baxmayaraq son iki ildə neft və qaz sektoruna milyardlarla sərmayə cəlb etməyə nail oldu. Çünki bu sahədə likvidlik dərəcəsi yüksəkdir. Hətta neftin orta qiymətinin bundan sonrakı 10 ildə 50 dolları aşmayacağı bir şəraitdə belə verilən kreditləri qaytarmaq azərbaycanın neft və qaz sektoru üçün elə bir problem yatarmayacaq. Ancaq belə bir halı iqtisadiyyatın digər sektorları üçün demək sadəcə mümkünsüzdür, hansısa şirkət üçün xaricdən normal şərtlərlə dövlət qarantiyasız kredit alınması əl çatan deyil. Çünki bu sahələrdə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi riskləri böyükdür.
8. Biz hökumətin bütün vətəndаşlаr qаrşısındа gəlirlərin və dövlət хərclərinin idаrə оlunmаsı ilə bağlı hеsаbаtvermə prinsip və təcrübəsinə inаnırıq.
Azərbaycan hökumətinin maraqlı büdcə siyasəti var. Gələn ilin büdcə layihəsi Maliyyə Nazirliyinin saytıında yerləşdirilir. Onun haqqında KİV-lər nə gördülər yazırlar. Adətən 2-3 ay sonra ona kiçik düzəlişlər edib parlament qəbul edir. Ancaq sonrakı ilin martında Azərbaycan hökuməti ötən ilin büdcəsinin icrası ilə bağlı parlamentə hesabat verir. Həmin hesabat deputatlara paylanır. Böyük bir kitab şəklində. Həmin hesabat isə ictimaiyyət üçün “əlçatmaz” olur. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın bir çox sahələri üzrə buna bənzər hal mövcuddur. Bu baxımdan da Nazirlər Kabinetinin saytında hökumətin hansısa hesabatına rast gəlmək mümükün deyil.
Yəni diqqəti buna çəkməkdə məqsəd odur ki, Hökumət özü hələ şəffaflıq məsələlərindən, adicə öz vətəndaşı üçün büdcənin lazımi baza məlumatlarını bölüşmək arzusunda deyil, o ki, qaldı mədən sənayesindəki mürəkkəb anlamlı gəlirlərin bölüşdürülməsi məsələlərindən.
9. Biz ictimаi həyаtdа, hökumətin həyata keçirdiyi fəаliyyətlərdə və biznеsdə yüksək şəffаflıq və hеsаbаtlılıq stаndаrtlаrını stimullaşdırmaq əzmindəyik.
Hökumət maraqlı bir addım atardı. Məsələn, bildirərdi ki, əgər hər hansı bir şirkət audit edilmiş məlumatlarını ictimailəşdirərsə (kommersiya məlumatları xaric), onda həmin şirkət Vergilər Nazirliyi tərəfindən Şəffaflıq BONUS-u əldə edir və hər rüb atılan belə addımar, onun vergi yükünü 1% azaldacaq. Nəticədə, bu məlumatlar əsasında KİV-lər ən çox vergi ödəyən, ən çox dövriyyəsi olan şirkətləri müəyyənləşdirərdirlər. Nəhayət, bu proses ölkədə şirkətlərin kapitalının qorunması yönümündə böyük br addım olardı. Çünki belə bir şəffaflıqdan sonra hansısda çiçəklənən şirkətin başqa bir şirkətin əlinin altına keçməsi kimi proseslərin qarşısı alınardı.
10. Biz hеsаb еdirik ki, ödəniş və gəlirlərin açıqlanması ilə bağlı geniş mənada davamlı və real yanaşma tərzi zəruridir və bu yanaşma tərzi həm icra, həm də istifadə baxımından sadə olmalıdır.
11. Biz hеsаb еdirik ki, hər hansı kоnkrеt ölkədə ödənişlər hаqqındа məlumatların açıqlanması həmin ölkənin mədən sənаyеsində fəaliyyət göstərən bütün şirkətlərə də aid edilməlidir.
Azərbaycanda uzun müddət EİTİ-a qoşulduğunu elan edən şirkətlər belə ən sadə hesabat formalarının doldurulması prosesində formal iştirak ediblər. Hətta elələri olub ki, bundan da imtina ediblər. Yalnız son illərdə SOCAR-ın təkidindən sonra bu prosesdə aktivlik göstərməyə başlamışlar.
Bu nədən irəli gəlirdi. Əsas məsələ bu idi ki, yaranış prosesindən neft şirkətləri Şəffaflıq Təşəbbüsünə barmaqarası yanaşmışlar. Öndə ancaq SOCAR və BP gedib, digərləri isə ya özlərini sadəcə nümayiş etdiriblər, ya da Neft Fonduna gələrək həmin sənədə imza artmaqla “biz də burda varıq” deməklə kifayətləniblər.
Bu heç də səbəbsiz deyil. Belə ki, Azərbaycanda təmsil olunan tanınan Qərb neft şirkətləri onsuz da bu prosesə qlobal bazarda qoşulmuşdular və Azərbaycanda da onu edəcəkdilər. Bu, onların imicləri, səhmdarları qarşısında götüerdükləri bir öhdəlik, gələcəyə olan baxışlarıdır. Ancaq XXİ əsrdən Azərbaycanın hasilat bazarında çoxlu sayda şirkətlər peyda olub ki, ünvanları ancaq burada kiməsə məlum olub, onacan bu offşor şirkətlərin böyük əksəriyyəti demək olar ki, başqa bir yerdə hasilatla məşğul olmayıblar. Məsələn, Britaniyanın Vircin adalarında qeydiyyatdan keçmiş Global energy şirkəti. Azərbaycanda qısa müddətdə 5 əməliyyat şirkətinin operatoruna çevrilib, 10 ilə yaxındır burada çalışsa da, ancaq indiyə qədər bir dənə belə press-reliz buraxmayıb, ictimaiyyət nədir, heç jurnalistlərlə görüşməyib. Onun kimi də digər şirkətlər var. Əvvəllər onlar yalnız quruda işləyərdilər. Ancaq indi dəniz layihələrində də çalışırlar. Məsələn, Bahar-Qum dəniz yatağının operatoru BƏƏ-də qeydiyyatı olan Bahar Energy Ltd. O cümlədən offşorlardan gələn Novatis Oil F.Z.E, UGE-LANCER PTE.LTD şirkətlərini misal çəkmək olar.
12. Biz hеsаb еdirik ki, həll variantlarının müəyyənləşdirilməsi baxımından hökumətlər və hökumət idаrələri, mədən sənаyеsində fəaliyyət göstərən şirkətlər, iхtisаslаşdırılmış хidmət şirkətləri, çохtərəfli təşkilаtlаr, mаliyyə qurumları, sərmayədarlar və qеyri-hökumət təşkilаtlаrı da dахil оlmаqlа, bütün mаrаqlı tərəflər öz mühüm və aktual töhfəsini vеrə bilərlər.
Çox yaxşı bir təklifdir. Şirkətlər, dövlət və özəl qurumlar və müəssisələr şəffaflığın artırılması ilə bağlı öz təkliflərini və hətta töhfələrini versinlər bu prosesə.
Ancaq sual olunur Azərbaycanın böyük ruh yüksəkliyi ilə daxil olduğu MHŞT-nun 12-ci Prinsipi 14 il ərzində harada və necə müzakirəyə çıxarılıb. Necə təbliğ və təşviq edilib? Hökumət Komissiyası ümumiyyətlə ŞƏFFAFLIQ-la bağlı indiyə qədər nə edib? Ancaq beynəlxalq tədbirlər və Bakıda rəsmi qəbullar və görüşlər keçirmək? Koalisiya üzvləri isə rayonlara gedib 20-30 nəfəri hansısa klubda toplayıb çay süfrəsi arxasında “neft gəlirlərinin bölüşdürülməsi”ndən danışıblar... Axı bu cür yanaşma ilə bir-biri ilə qovuşmayan (xəbərsiz) iki cəmiyyət yaranıb əslində ötən illərm ərzində... Real şirkətlər, bundan faydalan biləcək biznes, həmin biznesin sonradan ayağa qaldıra biləcəyi cəmiyyət isə tamamilə prosesdən kənarda qalıb, onun heç xəbəri olmayıb ki, belə bir şey var...
MHŞT TƏLƏBLƏRİ
MHŞT aşağıdakıları tələb edir:
1. Çoxtərəfli qrup tərəfindən səmərəli nəzarət.
2009-cu ildə Azərbaycanda MHŞT üzrə Qarşılıqlı Anlaşma Memorandumu (QAM) çərçivəsində daimi formada tətbiq olunan MHŞT prosesini daha da təkmilləşdirmək, prosesin inkişafı üzərində daha güclü və səmərəli çoxtərəfli nəzarəti və idarəetməni təmin etmək niyyəti ilə Memorandumun tərəflərinin hər birindən (MHŞT üzrə Komissiya, xarici və yerli şirkətlər, QHT Koalisiyası) eyni hüquqa malik olan 3 əsas və 3-dək əvəzedici üzvdən ibarət olan Çoxtərəfli Qrup (ÇQ) yaradılıb.
Çoxtərəfli qrupun nəzarəti haqda yuxarıda (1.4)-də qeyd olunub.
2. MHŞT hesabatlarının vaxtlı-vaxtında nəşr edilməsi.
İndiyə qədər 2005-ci ildən başlayaraq 20 hesabat çap edib EİTİ (ilk illərdə hesabatlıq dövrü hər altı ayı əhatə edib). Əvvəllər hesabatların auditi, çapa hazırlanması və ictimaiyyətə təqdimatı ilə bağlı elə bir problem olmayıb. Problemlər sanki neftin qiymətinin aşağı düşməsindən qaynaqlanmağa başladı.
2014-cü ilin hesabatı 2016-cı ilin əvvəlində, 2015-ci ilin hesabatı isə 2017-ci ildə ictimaiyyətə təqdim edildi. Ancaq o qədər geçikmiş məlumatlar haqda bu gün internetdə belə axtarış verəndə hər hansı bir KİV yazısı tapmaq çətindir, nəinki həmin hesabatlardakı məlumatların araşdırılması, təhlil edilməsi, şirkətlərə bununla bağlı jurnalistlər tərəfindən sorğu edilməsi və sair.
Baxmayaraq ki, sonuncu hesabatın həcmi nə az, nə çox 123 səhifə olub.
3. Mineral ehtiyatların hasilatı ilə məşğul olan sənayelərə dair kontekstual məlumatı ehtiva edən MHŞT hesabatları.
Azərbaycanda EİTİ üzrə son hesabat 2015-ci ildə açıqlanıb. Buna əsasən, hasilatla 14 əməliyyat şirkəti və bundan əlavə Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) məşğul olur. Sonuncu hər ay dövlət büdcəsinə nə qədər vəsait ödəyir, onu bəyan edir və bu haqda saytında məlumat yayır. Vergilər nazirliyi də SOCAR-dan aldığı vəsaitləri mütəmadi açıqlayır, adətən rübdə bir dəfə. Ancaq əməliyyat şirkətlərinin dövlət büdcəsinə ödədikləri vergi ayrıca açıqlanmır. Çünki MSŞT-nə əməliyyat şirkətləri deyil, ayrıca şirkətlər qoşulur və onlar da öz pdədikləri məbləği hesabatlara qeyd edirlər. Ola bilsin ki, əməliyyat şirkətində 5 şirkət olsun və onun ikisi və ya biri bu təşəbbüsə qoşulmasın. Bu məcburi bir qayda deyil, könüllülük əsasındadır. Yəni cəmiyyət üçün ayrıca şirkətlərin nə qədər neft hasil etməsinin və ya nə qədər vergi verməsinin elə də bir əhəmiyyəti yoxdur. Orada yazılan rəqəm sadəcə hökumətin rəqəmi ilə üst-üstə düşməli və ya ona yaxın olmalıdır. Vəssalam. Bu baxımdan da MSŞT hesabatları geniş ictimaiyyət üçün əhəmiyyət kəcb edəcək, mən deyərdim ki, cəlbedici bir mənbə deyil. Onun qavranmasının mürəkkəbliyi bir yana, oradakı məlumatların bir çoxu sadəcə yer doldurmaq xatirinə edilir ki (məsələn, bölgələr üzrə neft hasilatı hansı əhəmiyyət kəsb edir şəffaflıq baxımından?), bu da lazımi informasiyaların axtarışını daha da çətinləşdirir. Başqa bir məsələ var ki, buda Gömrük Komitəsinin hesabatlarından qaz ixracına dair sadəcə bəyan edilmiş məlumatların köçürülməsidir. Əfər EİTİ hesabatında qeyd olunursa ki, 2015-ci ildə Azərbaycan 1 275,9 mln kub metr qaz icrac edibsə (əslində bu ancaq SOCAR-ın Gürcüstana ixrac etdiyi qaz həcmləridir, real ixrac həcmi isə 8 mlrd m3-a yaxın olub), onda onu oxumağın mənası nədir?
Hesabatın maraqlı detallarından biri “benefisiar sahiblik” məsələsidir. Yəni yeni EİTİ standartları tələb edir ki, əməliyyat şirkətlərində təmsil olunan şirkətlərin təsisçiləri ölkə ictimaiyyəti üçün açıqlansın. Bu, çox vacib bir detaldır ki, məhz ŞƏFFAFLIQ hesabatının ictimaiyyət arasında nəinki nüfuzunu artıra bilərdi, ümumiyyətlə EİTİ logosunu bəlkə də Azərbaycanda ən məşhur bir sıraya çıxarardı. Ancaq...
Hesabatlılıq dövründə “benefisiar sahiblik” anlayışı Azərbaycanın hüquq sistemi ilə tanınmamış və ölkədə korporativ müəssisələrin benefisiar sahiblərinin ictimaiyyətə açıq olan reyestri mövcud olmamışdır.
Hüquqi şəxslərin dövlət reyestrində korporativ müəssisələrin benefisiar sahibləri barədə deyil, onların səhmlərinin mülkiyyətçiləri ilə bağlı qeydiyyat məlumatları əks etdirilmişdir. Beləliklə, hesabatlılıq dövründə Azərbaycanda ictimaiyyət üçün açıq olan heç bir reyestr benefisiarsahiblik barədə məlumatları əks etdirmir və ona görə də həmin məlumatların dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr tərəfindən təqdim edilməsi mümkün olmamışdır. Digər tərəfdən, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Qanunda dəyişikliklər edilməsi barədə 12 iyun 2012-ci il tarixli Qanuna əsasən hüquqi şəxslərin təsisçisi barədə məlumatlar kommersiya sirri hesab olunur. Həmin məlumatlar üçünçü şəxslər tərəfindən yalnız həmin müəssisələrin səhmdarlarının razılığı ilə əldə edilə bilər.
4. Mineral ehtiyatların hasilatı ilə məşğul olan sənaye sahəsində əldə olunan gəlirlər barədə məlumatların hökumət tərəfindən tam açıqlanması və neft, qaz və mədən şirkətlərinin hökumətə etdiyi bütün əhəmiyyətli ödənişlərin açıqlanmasını ehtiva edən hərtərəfli MHŞT hesabatlarının hazırlanması.
Bu sahə HESABATIN əsasənə təşkil edir. Ona görə də burada o qədər də mübahisəli predmet mövzusu yoxdur. İllər boyu müxtəlif cədvəllər və oradakı rəqəmlər. Ancaq 2015-ci il hesabatında bir sıra dolğun məlumatlar da yer alıb artıq. Məsələn, Azərbaycan özünün satdığı mənfəət neftinin son alıcıları kimlər olub. Yəni terminallardan hansı şirkətlərə satıb. Bu təqdirəlayiq bir haldır.
Hesabatda tranzit daşımalarla bağlı Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk neft kəmərləri və Cənub Qafqaz Boru Kəməru (qaz kəməri) haqda yaxşı slaydlar və qrafik materiallar verilib. Ancaq oxucu üçün qaranlıq qalan məqamlar nədir:
a) hər bir boru kəməri üzrə tranzit gəlirləri necə formalaşır, tonuna və ya min kub metrinə nə qədər gəlir əldə edilir;
b) hər bir ölkə ərazisində tranzitdən gələn gəlirlər nə qədərdir?
c) Tranzit gəlirlər Neft Fondunun ümumi neft-qaz gəlirlərinin fonunda hansı paya malikdir?
5. Beynəlxalq standartların tətbiqi vasitəsilə etibarlı zəmanət prosesi.
6. Başa düşülən, fəal şəkildə təşviq olunan, ictimaiyyət üçün açıq olan və ictimai müzakirələrə töhfə verəbilən MHŞT hesabatları.
MHŞT hesabatları Azərbaycanda hazırlanan və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş ən ağır hesabat formasıdır. Bunu hətta Hökumət Komissiyasının üzvləri də bir neçə hesabatın jurnalistlərə təqdimatı zamanı etiraf etməyə məcbur olmuşdular. Çox güman ki, bu səbəbdən də qavranılması çətinlik törədən bir hesabatın sonradan KİV-lər tərəfindən ictimaiyyətə çatdırılması özü də bir problemə çevrilir. Neft Fondu jurnalistlər üçün hətta iki dəfə treninqlər təşkil etsə də, görünür bunun bir effekti olmadı. Əsas məsələ, onun təqdim edilmə formasını dəyişməkdir.
Qeyd edim ki, hesabatlar MHŞT tələbləri əsasında hazırlanır, bu isə yuxarıda qeyd etdiyim kimi çox ağır formadır. Onu optillaşdırmaq gərəkdir. Məsələn, şirkətlərin təqdim etdiyi həcm və pul miqdarında olan cədvəl və onların hökumətin aldığı cədvəllə tutuşdurulması əslində ancaq kimsə hansısa şirkətlə maraqlanırsa onda bir maraq oyada bilər, əks halda bu məlumatların şəffaflığa və ya bu məlumatlar əsasında hökuməti korrupsiyada ittiham etməyə heç bir dəlil-sübut vermir. Niyə?
a) Məlumatların üzləşdirmə prosesinin nəticəsi orada açıqlanır. Nədən fərq yaranıb.
b) Bir rəqəmi götürüb heç bir təhlilçi əməliyyat şirkətində baş verən proseslər haqda fikir yürüdə bilməz
c) Ona görə də Şirkətlər çox həvəslə o rəqəmləri açıqlamaqda davam edirlər
Bəs ictimaiyyət üçün nə maraqlı olardı? Baxın, 2016-cı ilin əvvəlinə Azərbaycanda 38 xarici, 2 yerli şirkət EİTİ sənədinə imza atıb şəffaflıq prosesinə öz töhfəsini verdiyini elan edib.
Ancaq 2017-ci ilin ortasına Azərbaycanda artıq 15 əməliyyat şirkəti, SOCAR və bir birgə müəssisə (AzGerneft) hasilatla məşğul olur.
Bunlardan öz hasilatları ilə bağlı ictimaiyyətə mütəmadi yalnız 3 şirkət məlumat verir: SOCAR və ACG ilə Şahdəniz yataqlarının işlənməsi üzrə əməliyyat şirkətlərinin operatoru “BP-Azerbaijan”. SOCAR hər ay, BP isə rübdə bir dəfə Qərb standartlarına müvafiq olaraq.
İndi sual olunur. Axı, hər dəfə SOCAR-ın balansından bir, iki və ya üç yataq çıxarılıb xarici şirkətə və bəzən də mənşəyi və benefisiarları bəlli olmayan şirkət(lər)ə veriləndə və bunu Azərbaycan parlamentində təsdiq edəndə məmurlar bildirirlər ki:
a) Bu ona görə edilir ki, xarici şirkətlər müqavilə sahəsinə külli miqdarda investisiya qoyacaqlar
b) Yeni mütərəqqi texnologiyalar gətirəcəklər
c) Hasilatı hansısa zaman çərçivəsindən sonra indiki səviyyədən 1.5-2 dəfə artıracaqlar
Elə layihələr var ki, orada hasilat nə qədər olub, onu ancaq parlamentdə elan ediblər. Ondan sonra ictimaiyyət nə onun operatorunun saytını görüb, nə də bir xəbər-ətərini.
Bunu nə SOCAR edir, nə də onlar... Tam qaranlıq bir DÜNYAdır.
İctimaiyyətə isə yorucu 123 səhifəlik materiallar həqiqətənmi lazımdır, yoxsa 20 səhifəyə yerləşə biləcək dolğun bir təhlil!
Elə isə biz əldə etdiyimiz material paylaşa bilərik, hansılarla ki, nə Azərbaycan cəmiyyəti, nə də xaricdə heç zaman tanış olmayıblar.
Azərbaycanda neft hasilatı, kondensat daxil
| Əməliyyat Şirkətləri | 2017-ci ilin yanvar-iyununda hasilat, min tonla | |
|---|---|---|
| 1 | Salyanoil Operating Company | 80,8 |
| 2 | Sirvan Operating Company | 71,3 |
| 3 | Karasu Operating Company | 49,4 |
| 4 | Binagadi Operating Company | 71,4 |
| 5 | Surakhany Operating Company | 76,1 |
| 6 | Balakhany Operating Company | 124,1 |
| 7 | Neftchala Operating Company | 16,3 |
| 8 | Absheronoil Operating Company | 38,7 |
| 9 | Bahar Energy | 19,7 |
| 10 | Aran Operating Company | 4,7 |
| 11 | Gobustan Ltd | 1,5 |
| 12 | Pirsaat Oil | 0 |
| 13 | SOCAR Umid | 0 |
| 14 | AzGerneft JV | 42,8 |
| 15 | Azneft (SOCAR) | 3007 |
| 16 | BP (Şah-deniz) | 14267 |
| 17 | BP (ACG) | 1206 |
