Azərbaycanda dövlət satınalınmaları ilə bağlı yeni və köhnə qanunların müqayisəli analizi

Yeni qanunvericilyə beynəlxalq təcrübə və standartlar çərçivəsində baxış

Giriş

2024-cü il yanvar ayının 1-dən etibarən “Dövlət satınalmaları haqqında” yeni Qanun qüvvəyə mindi. Dövlət vəsaitlərinin şəffaf və səmərəli istifadəsi, ayrı-seçkilik qoyulmadan bütün biznes subyektlərinin satınalma kanalları ilə xərclənən ictimai vəsaitlərə bərabər çıxışının təmin edilməsi baxımından satınlama qanunvericiliyinin keyfiyyəti və effektiv tətbiqi son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hazırda Avropa Birliyi ölkələrində dövlət satınalmaları xərclənən vəsaitin ümumi həcmi 2 trilyon dolları aşır və bu Birlik çərçivəsində formalaşan ÜDM-nin 15%-nə yaxındır[1].

Azərbaycanda bu göstərici son dərəcə aşağıdır. Hesablama Palatasının məlumatına[2] görə, 2022-ci ildə dövlət satınalmalarına cəlb edilmiş vəsaitin ümumi məbləği 6,8 mlrd. manata yaxın olub ki, bu da həmin il üzrə ÜDM-nin cəmi 5%-nə bərabədir (AB üzrə analoji göstəricidən 3 dəfə aşağı). Palata qeyd edir ki, hətta bəzi ölkələrdə dövlət satınalmaları vasitəsilə xərclənən vəsaitin ÜDM-ə nisbəti 30%-ə çatır.

Qurumun hesabatından aydın olur ki, Azərbaycanda satınalmaların əhəmiyyətli hissəsi ya rəqabətli olmayan (bir mənbədən satınalma), ya da daha məhdud rəqabətli (məsələn, kotirovka sorğusu) metodlar əsasında reallaşdırılıb. Belə ki, 2022-ci ilin yekunlarına görə, bütün satınalmaların 35,4%-i bir mənbədən satınalma, 27,0%-i kotirovka sorğusu, 33,6%-i isə açıq tenderlər vasistəsilə baş tutmuşdur.

Hesablama Palatasının qiymətləndirmələrindən hasil olan qənaət budur ki, 2022-ci ilin dövlət büdcəsinin timsalında aparılan qiymətləndirmə təkcə büdcə vasitəsilə dövlət satınalma kanalları vasitəsilə xərclənən vəsaitlərin potensial məbləğinin 16 milyard manatdan az deyil.

Yuxarıda qeyd olunanları da nəzərə alaraq təqdim olunan analiz həm şəffaflıq və hesabatlılıq, həm də satınalma sisteminin effektivliyini artırmaq baxımından 2024-cü ilin yanvar ayından qüvvəyə minmiş yeni satınalma qanunu ilə köhnə qanun arasında əsas fərqləri, eləcə də milli qanunvericiliklə beynəlxalq təcrübəni müqayisə edir.

1. Azərbaycanda yeni və köhnə satınalma qanunları: əsas fərqlər

Qanuna yeni anlayış və mexanizmlər daxil edilib və onlar aşağıdakılardır:

1.1.“Avans təminatı” mexanizm olaraq hər 2 qanunda əksini tapsa da, köhnə qanunda anlayış olaraq bu mexanizmin izahı və məqsədi əks olunmamışdı. Aydındır ki, avans satınalan təşkilatın təchizatçı kimi qalib gələn subyektə əvvəlcədən ödəmələridir və yeni qanun satınalan təşkilata bu ödəmələr üçün təminat istəmək hüququ verir. Sənədə görə, “avans təminatı” avansdan məqsədli təyinatı üzrə istifadə olunmadıqda, satınalma müqaviləsinin icrasına başlanılmadıqda və ya satınalma müqaviləsi icra edilmədikdə, qalib təchizatçının əvvəlcədən ona edilmiş ödənişlərin qaytarılacağına dair satınalan təşkilat qarşısında götürdüyü öhdəliklərə görə qarantiya, sığorta təminatı, akkreditiv, depozitlər və digər maliyyə aktivləri şəklində verdiyi təminatdır.

Qanunun 39-cu maddəsinə görə, avansın məbləği şərtlər toplusunda göstərilən həcmdə, lakin satınalma müqaviləsinin ümumi məbləğinin 30 faizindən çox olmayaraq ödənilir. Bu həddə köhnə qanunda oluğu kimi saxlanılıb, lakin yeni bir norma əlavə edlib. Belə ki, qeyd olunan 30%-lik limit mikro və kiçik sahibkarlıq subyektlərinə münasibətdə 50 faiz səviyyəsində müəyyənləşdirilib.

1.2. Benefisiar mülkiyyətçi – son nəticədə təsərrüfat subyektinə nəzarəti həyata keçirən və ya həmin subyektin əsl sahibi olan fiziki şəxs və ya şəxslərdir. Yeni qanunun 6-cı maddəsinə görə, təchizatçılardan biri digərinin benefisiar mülkiyyətçisidirsə, yaxud təchizatçıların azı ikisi eyni benefisiar mülkiyyətçinin nəzarətindədirsə, bu satınalmalarda maraq toqquşması hesab edilir və həmin təchizatçıların satınalmalarda iştirakına icazə verilmir.

1.3. Çərçivə sazişi – dövri və ya təkrar tələb olunan, eyni zamanda həcmi və ümumi qiyməti əvvəlcədən tam bilinməyən satınalma predmetinin bir büdcə ili ərzində satın alınması şərtlərini müəyyənləşdirən, satınalan təşkilatla tələblərə uyğun iki və ya daha çox təchizatçı arasında bağlanan sazişdir. Qanunun 50-ci maddəsinə görə, satınalan təşkilat nəqliyyat vasitəsi, maşın, dəzgah, avadanlıq, texnika və qurğulara dövri yaxud təkrar texniki xidmətin göstərilməsi, həmçinin bu xidmətlərlə bağlı malların təqdim edilməsi üçün nəzarət orqanın razılığı əsasında (44.4-cü maddənin tələbi) açıq tender və ya kotirovka sorğusu metodlarını tətbiq etdərək çərçivə sazişi bağlaya bilər. Lakin şərtlər toplusuna çərçivə sazişi bağlanacaq təchizatçıların minimal və maksimal sayı, bu sazişinin forma və şərtləri barədə məlumatlar daxil edilməlidir. Qanunun 51-ci maddəsinə əsasən, çərçivə sazişi tətbiq edildikdə, ilk növbədə açıq tender və ya kotirovka sorğusu metodlarından birini tətbiq etməklə satınalma keçirir. Daha sonra tələblərə uyğun olan təchizatçılarla təkliflərin qüvvədə olma müddətinin bitməsinə 3 iş günü qalanadək çərçivə sazişini bağlayır və bu sazişi bir büdcə ili ərzində qüvvədə olur. Lakin saziş satınalan təşkilat üçün sifariş vermək öhdəliyini yaratmır.

Növbəti mərhələdə isə tələbat yarandıqca çərçivə sazişi bağlanılmış təchizatçıların ilkin təklifinə əsasən ən aşağı qiymət təklifini yaxud ən səmərəli təklifi təqdim edən təchizatçını seçməklə bilavasitə satınalmanı həyata keçirir. Çərçivə sazişi əsasında tələbata uyğun hər bir satınalmanın nəticəsinə dair protokol tərtib edilir və 1 gün ərzində nəzarət orqanına göndərilir. Seçilmiş təchizatçı ilə çərçivə sazişində müəyyən edilmiş müddətdə sadə satınalma müqaviləsi bağlanılır.

Sadə satınalma müqaviləsi satınalan təşkilatla seçilən təchizatçı arasında bağlanan və tərəflərin öhdəliklərini müəyyənləşdirən sənəddir.

Qanunun 52-ci maddəsinə görə, yazılı formada bağlanan çərçivə sazişində razılaşmanın qüvvədə olma müddəti, satınalma predmetinin bir vahidinin sabit qiyməti, satınalma predmetinin həcminə görə bir vahidinin qiymətinə tətbiq edilən güzəşt, satınalma şərtləri, yekun təkliflərin təqdim olunmasının üsulu, yeri, son tarixi və saatı, satınalmanın nəticəsinə dair bağlanacaq satınalma müqaviləsinə dair tələblər, sazişinin maksimal məbləği əks olunmalıdır.

1.4. Etibarsız təchizatçı – riskli hesab olunan və etibarsız təchizatçıların reyestrinə daxil edilmiş təchizatçıdır. Qanunun 16-cı maddəsinə görə, nəzarət orqanının qərarı ilə malgöndərən subyektin “etibarsız təchizatçı” statusu ilə 3 ilədək satınalmalarda iştirakına qadağa qoyula bilər. Təsərrüfat subyektlərinin “etibarsız təchizatçı” reyestrinə daxil edilməsi aşağıdakı hallarda baş verir:

(i) Təchizatçı birdən artıq təklif təqdim etdikdə və ya birdən artıq təklifdə iştirak etdikdə 5 iş günü ərzində;

(ii) satınalmanın keçirilməsi zamanı bir neçə təchizatçı arasında həmin satınalma ilə bağlı hər hansı, o cümlədən qiymət sövdələşməsinə getdikdə 5 iş günü ərzində;

(iii) maraq toqquşmasına səbəb olan bəzi hallar, məsələn, təchizatçının və satınalan təşkilatın bir-birindən və ya onların hər ikisinin eyni qurumdan hüquqi, maliyyə və ya təşkilati asılılığı varsa, təchizatçılardan biri digərinin benefisiar mülkiyyətçisidirsə, təchizatçının rəhbər şəxsilə satınalan təşkilatın rəhbərinin birinci dərəcədən qohumluğu aşkar olursa) 5 iş günü ərzində;

(iv) Təchizatçı satınalma müqaviləsinin icra edilməsindən boyun qaçırdıqda 15 iş günü ərzində;

(v) 1 təqvim ili ərzində 3 və ya daha çox satınalmada satınalma müqaviləsinin bağlanmasından imtina etdikdə 15 iş günü ərzində satınalan təşkilatın müraciəti, nəzarət orqanının qərarı ilə etibarsız təchizatçı hesab olunur.

Etibarsız təchizatçıların reyestrlərini aparmaq və təchizatçıların həmin reyestrdə qalma müddəti barədə qərar qəbul etmək səlahiyyəti nəzarət orqanına məxsusdur.

1.5. Gözləmə müddəti – təklifin qəbulundan əvvəl təchizatçılara satınalmanın nəticələri ilə bağlı müraciət etmək, o cümlədən nəticələrdən şikayət etmək hüququnu verən müddətdir. Qanunun 37-ci maddəsinə görə, bir mənbədən satınalma metodu istisna olmaqla digər üsulların istifadə edildiyi hallarda satınalma komissiyası nəticələrə dair yekun protokolu imzaladığı gün zəruri məlumatları satınalmadan kənarlaşdırılmamış təchizatçılara bildiriş göndərir və bu barədə portalda informasiya yerləşdirir. Burda zəruri məlumatlar dedikdə, satınalan təşkilatın adından təklifini qəbul etmək istədiyi təchizatçının adı (fiziki şəxs olduqda soyadı, adı, atasının adı), ünvanı, VÖEN-i, imzalanması nəzərdə tutulan müqavilənin məbləği, habelə gözləmə müddətinin qüvvədə olma tarixləri barədə informasiyalar nəzərdə tutulur. Öz növbəsində, bildirişdə digər təchizatçıların qalib gəlməməsinin səbəbləri göstərilir. Bildirişin göndərildiyi gündən sonrakı iş günü gözləmə müddəti başlayır və 5 iş günü ərzində qüvvədə olur. Bu müddəti təchizatçılara satınalmanın nəticələri ilə bağlı satınalan təşkilata müraciət etmək (eləcə də nəticələrdən şikayət etmək) hüququnu verir. Satınalma komissiyası gözləmə müddətinin qüvvədə olduğu dövrdə təchizatçıların təqdim etdiyi müraciətləri (eləcə də şikayətləri) 5 iş günü ərzində araşdıraraq cavablandırmalıdır. Qanun aparılan araşdırma zamanı satınalmanın nəticələri haqqında yekun protokol ləğv edilərək yenisi tərtib olunarsa, bu hal üçün yenidən gözləmə müddətinin tətbiqini nəzərdə tutur. Satınalan təşkilat şərtlər toplusuna gözləmə müddəti və onun tarixləri barədə məlumat daxil etməlidir.

Digər tərəfdən, mövcud hüquq normalara əlavə dəyişikliklər aparılmaqla yeni qanunda bir çox köhnə mexanizmlər də öz əksini tapıb. Bu istiqamətdə ən mühüm yenilklər kimi aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür:

- Qanunun tətbiqi dairəsi dəyişdirilib

Köhnə qanunda bütün dövlət müəssisə və təşkilatları, eləcə də nizamnamə fondunda dövlətin payı 30 faiz və daha çox olan təsərrüfat subyektləri “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun tətbiq dairəsinə daxil edilmişdi. Qeyd olunan qurumların dövlət vəsaitləri, dövlətin adına və dövlət zəmanəti ilə alınan kredit və qrantlar hesabına mallların (iş və xidmətlərin) satın alınması həmin qanunla tənzimlənirdi.

Yeni qanun qanunun tətbiqi dairəsini daraldıb və yeni istisnalar gətirib. Məsələn, yalnız dövlətə aid təsərrüfat subyekti yaxud təbii inhisar subyektləri tərəfindən təqdim edilən, qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən mal, iş və xidmətlərə, kreditlərin alınmasına, “Dövlət-özəl tərəfdaşlığı haqqında” Qanun çərçivəsində mal, iş və ya xidmətlərə, büdcədənkənar dövlət fondlarının vəsaitlərinin investisiyaya yönəldilməsinə münasibətdə satınalma mexanizmi tətbiq edilmir.

Bundan başqa, cari ilin satınalma planında nəzərdə tutulmayan, bir büdcə ili ərzində dəyəri 10 000 manatadək (ali, 1-ci və 2-ci kateqoriya dövlət orqanları, habelə dövlət büdcəsindən maliyyələşməyən dövlət təşkilatlarına münasibətdə isə 20 000 manatadək) satınalmalar qanun tətbiq dairəsinə düşmür. Bununla belə, satınalmalarla bağlı müqavilə imzalandıqdan sonra 3 iş günü ərzində portalda yerləşdirilir.

Nəhayət, Müşahidə (Direktorlar) Şurasının tərkibini ölkə prezidentinin təsdiqlədiyi kommersiya hüquqi şəxslər də öz vəsaitləri hesabına satınalmaları qanunun tələblərindən kənar təşkil edir. Lakin bu müəssisələr dövlət büdcəsinin, məqsədli büdcə fondlarının və büdcədənkənar dövlət fondlarının vəsaitləri, dövlət zəmanəti ilə alınmış kreditlər və dövlət qrantları hesabına mal, iş və xidmət alışı ilə bağlı “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun tələblərini yerinə yetirir.

Müşahidə (Direktorlar) Şurasının tərkibi ölkə prezidenti tərəfindən təsdiqlənən kommersiya hüquqi şəxslərinə Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinə daxil olan 17 təsərrüfat subyekti[3], eləcə də 360-dan artıq publik hüquqi şəxs daxildir. Ölkə prezidentinin 6 iyul 2018-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiqlənən “Publik hüquqi şəxslərin nümunəvi Nizamnaməsi”nə[4] görə bu qurumların əsas idaretmə forması da məhz müşahidə (direktorlar) şuralarıdır. Qanun bu təsisatlara öz satınalma qaydalarını müəyyənləşdirmək hüququ verir.

- Təchizatçılarla danışıqların və görüşlərin keçirilməsilə bağlı yeni normalar gətirilib.

Əvvəlki qanunda yalnız qeyri-rəsmi görüşlərin keçirilməsi, eləcə də şərtlər toplusu ilə bağlı verilmiş sorğu il bağlı hər hansı danışığın aparılması qadağan edilirdi. Yeni qanunda bu qadağalar saxlanılsa da, yeni müddəlar əlavə edilib: qanunun 10-cü maddəsinə görə isə satınalan təşkilat bərabər iştirak imkanı yaratmaqla, eləcə də videomüşahidəni təmin etməklə bütün təchizatçılar arasında görüş keçirə bilər. Lakin bu halda görüşün nəticələri protokolla rəsmiləşdirilməli və sənəd portalda yerləşdirilməlidir.

- Satınalma prosedurlar tamamilə elektronlaşır.

Yeni qanuna görə, məxfi məlumatlarla əlaqəli satınalmalar istisna olmaqla yerdə qalan bütün satınalmalar portal vasitəsilə həyata keçirilir.

- Dövlət satınalmalarına nəzarət orqanının səlahiyyətləri artırılıb.

Yeni qanun quruma satınalma predmetinin həcminin 10 faizə qədər artırılıb-azaldılmasına razılıq vermək, etibarlı təchizatçıların reyestrini aparmaq, ehtimal olunan qiymətlə bağlı şübhələr yarandıqda təchizatçıdan əlavə sənədlər və dəqiqləşdirmələr tələb etmək, bu vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün tələb irəli sürə bilər.

-Təchizatçılar dair tələblər dəyişib.

Əvvəlki qanunda təchizatçıların uyğunluğu üçün istifadə olunan əsas meyarlar bunlar idi:

(a) müvafiq sahədə peşəkarlıq və təcrübənin olması;

(b) zərui işçi qüvvəsinin olması;

(c) texniki və maliyyə imkanlarının, idarəetmə səriştəsi və etibarlığının olması;

(d) subyektin satınalma müqaviləsini bağlamaq səlahiyyətinin, öz əmlakından məhdudiyyətsiz istifadə etmək imkanının, ödəmə qabiliyyətinin olması;

(e) müflis elan olunmaması, əmlakı üzərinə həbs qoyulmaması, ödənişə yönəlmiş girovun olmaması, məhkəmənin qərarı ilə kommersiya fəaliyyəti dayandırılmış şəxs olmaması;

(ə) vergilər və digər icbari ödənişlər üzrə vaxtı keçmiş öhdəliklərinin olmaması;

(ej) satınalma prosedurlarının başlanmasından əvvəlki 5 il ərzində subyektin, onu idarə edənlərin, qulluqçularının peşəkar fəaliyyətləri, yaxud satınalma müqaviləsinin bağlanması üçün ixtisas göstəricilərini yanlış göstərmələri ilə əlaqədar cinayətə görə məhkum olunmaması, yaxud onların müvafiq peşə fəaliyyətləri ilə məşğul olmasının məhkəmə qaydasında qadağan edilməməsi;

(ə) müvafiq sahibkarlıq fəaliyyəti növünün həyata keçirilməsi və ya müəyyən hərəkətlərin yerinə yetirilməsi üçün müvafiq lisenziyaya və ya icazəyə malik olması.

Yeni qanunda bu tələblərin hamısı saxlanılır, əlavə olaraq 2 yeni meyarın da tətbiq nəzərdə tutulur: əmək müqaviləsiz işçi cəlbinə görə maliyyə sanksiyasına (və ya inzibati cəriməyə) məruz qalmamalı, riskli vergi ödəyicisi olmamalıdır.

Lakin yeni qanunun fərqli yanaşmadan istifadə edir: bütün bu meyarların hamısını eyni vaxtda satınalma üsullarının hamısına şamil etmir. Məsələn, yuxarıda sadalanan tələblərin hamısı açıq tenderlərə, ikisi istisna olmaqla (texniki imkanlar və maddi texniki baza, maliyyə imkanları və ödəmə qabiliyyəti) yerdə qalanı da digər satınalma üsullarına münasibətdə tətbiq edilir.

Yeni qanun tələb edir ki, maliyyə yetərliliyi tələbinə uyğunluğu yoxlamaq üçün açıq tenderlərə qatılan təchizatçılardan bəzi sənədlər tələb olunacaq. Bura son 12 aylıq bank dövriyyəsinə dair arayış, son maliyyə ili üzrə hesabat daxildir.

- Şərtlər topusunun əhatə etdiyi sənəd məlumatlara əlavələr edilib.

Yeni qanuna əsasən, çərçivə sazişi tətbiq ediləcəyi halda imzalanacaq çərçivə sazişinin layihəsi, imzalanacq satınalma müqaviləsi üzrə ödəmələrin (eləcə də avans ödənişinin) qaydası və məbləği şərtlər toplusunda əksini tapmalıdır. Bundan əlavə, ehtimal olunan qiyməti 5 milyon manatdan yuxarı olan satınalmalara münasibətdə hər hansı qarantın verdiyi təminatı təsdiqləyən tərəflə bağlı tələblər də topluya daxil edilməlidir;

- Təkliflərin cəlbilə bağlı elanın verilməsinə yanaşma dəyişib.

Əvvəlki qanunda satınalma elanlarının müddəti ehtimal olunan qiymətə görə deyil, satınalma üsullarndan asılı olaraq fərqləndirilmişdi. Məsələn, açıq tenderin keçirilməsi barədə elan tender zərflərinin açılması günündən azı 30 bank günü, ikinci dəfə isə azı 20 bank günü (açıq tender elektron satınalma vasitəsilə olduqda 20 bank günü), kotirovka sorğusunun keçirilməsi barədə elan kotirovkaların qiymətləndiriləcəyi gündən azı 10 bank günü , ikimərhələli tenderin elanı zərflərin açılması günündən azı 60 bank günü, ikinci dəfə isə azı 40 bank günü əvvəl verilməli idi.

Yeni qanuna görə isə açıq tender metoduna münasibətdə təklif cəlbilə bağlı elan ehtimal olunan qiymət 1 milyon manatadək olduqda, zərflərin açılması günündən azı 15 iş günü, 1-10 milyon manat intrevalında olduqda, 20 iş günü, 10 milyon manat və bundan çox olduqda 30 iş günü ərzində açılır.

Digər satınalma üsullarına münasibətdə isə köhnə qanunda olan müddətlər və yanşma olduğu kimi saxlanılıb.

- Təklifin təminatı üçün məbləğ artırılıb.

Köhnə qanunda bu təminatın məbləği tender təklifinin 1%-i məbləğində müəyyən ediilmişdi, yeni qanunla bu göstərici 1-3% səviyyəsindədir.

- Təkliflərin qiymətlənidirilməsilə bağlı yeni mexanizmlər əlavə olunub.

Məsələn, uyğunluq sənədlərinin və təkliflərin qiymətləndirilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə satınalma komissiyası təchizatçıdan təqdim etdiyi uyğunluq sənədlərinə və ya təkliflərə dair izahat tələb edə bilər. Bu halda təchizatçı bu izahatı 5 iş günü ərzində satınalan təşkilata təqdim etməlidir. Yeni qanun satınalma üsullarından asılı olaraq qiymətləndirmə meyarlarını da fərqləndirir. Belə ki, kotirovka sorğusu metodu tətbiq edildikdə, tələblərə uyğun ən aşağı qiymət təklifini, açıq tender, ikimərhələli tender və qapalı tender metodları istifadə edildikdə isə ən aşağı qiymət təklifini və ya ən səmərəli təklifi təqdim edən iddiaçı seçilir.

- Satınalma müqaviləsinin qüvvəyə minməsilə bağlı bəzi müddəlar dəyişdirilib.

Belə ki, əvvəlki qanunda icra təminatı müqavilənin dəyərinin 2-5%-i idisə, yeni qanunda bu 10%, o cümlədən mikro və kiçik sahibkarlara münasibətdə 5% müəyyənləşdirilib. Əlavə olaraq, 30 min manatdan az məbləğdə müqavilələr üçün icra təminatı tələbi nəzərdə tutulmur. Halbuki köhnə qanunda isə açıq tenderlərə münasibətdə müqavilə dəyəri 170 min manatdan aşağı satınalamalar üçün icra təminatına ehtiyac yox idi.

- Satınlma metodlarının sayı azaldılıb.

Əvvəlki qanunda 7 müxtəlif metodun tətbiqi nəzərdə tutulurdu: açıq tender, ikimərhələli tender, qapalı tender, məhdud iştiraklı tender, kotirovka sorğusu, təkliflər sorğusu və bir mənbədən satınalma. Yeni qanundan məhdud iştiraklı tender və təkliflər sorğusu çıxarılıb, yerdə qalan 5 satınalma üsulu saxlanılıb. Yeni əlavəyə görə, ehtimal olunan qiyməti 100 min manat və daha çox olan satınalmalar açıq və ya ikimərhələli tender, bu məbləğdən az olduqda kotirovka sorğusu vasitəsilə keçirilməlidir. Dəyərindən asılı olmayaraq qapalı tenderlərin və bir mənbədən satınalma üsulunun tətbiqi üçün nəzarət orqanının razılığı tələb edilir. Bu razılıq üçün satınalan təşkilata 20 gün (müraciət anından) lazımdır. Lakin qanunun 45.2-ci maddəsinə görə, satınalmanın dəyərinin bu məbləğdən aşağı olması açıq tenderlərin keçirilməsi imkanını məhdudlaşdırmır.

- Ehtimal olunan qiymət məxfi saxlanmayacaq.

Belə ki, yeni qanunun 18.9-cu maddəsinə görə, ehtimal olunan qiymətlər barədə məlumatlar satınalma planlarında əks olunacaq.

- Satınalma predmetləri üçün təsnifat kodları tətbiq olunacaq.

Yeni qanunun 18.10-cu maddəsinə görə, satınalma planında satınalma predmeti müəyyən edilmiş satınalma predmetlərinin təsnifat kodlarına əsasən qeyd olunacaq. Öz növbəsində, qanunun 45.3-cü maddəsinə görə, təsnifat kodları üzrə eyni sinifdə olan oxşar satınalma premetinin ayrı-ayrı hissələrə və müqavilələrə bölünməsi qadağan edilir.

- Açıq tenderlərdə iştirakçıların sayına tələb dəyişir.

Belə ki, satınalmada iştirak üçün təklif və onun təminatını təqdim etmiş ən azı 3 təchizatçı olmalıdır (maddə 29.8). Lakin açıq tenderin nəticəsi ləğv edilib təkrar elan verildikdə, tələblərə cavab verən 2 təchizatçı qatıldıqda açıq tender baş tutmuş sayılacaq (maddə 45.4).

- Təhlükəskizlik və müdafiə məqsədli bütün satınalmalar qapalı tenderlə keçirilməyəcək. Qanunun 3.9 və 47-ci maddələrinə əsasən, bu sektorlar üzrə geyim, əczaçılıq məhsulları, xidməti nəqliyyat vasitələri, təmir-tikinti işləri, habelə əşya, inventar alışı üzrə satınalmalar qapalı olmayan satınalma üsulları ilə həyata keçirilməlidir.

- Kotirovka sorğusunda mikro və kiçik sahibkarların cəlbi üçün yeni mexanizm tətbiq ediləcək. Yeni qanuna (48-ci maddə) əsasən, bu metodla satınalma ehtimal olunan qiymət 30 min manatadək olduqda mikro və kiçik, 30-100 min manat intervalında olduqda kiçik və orta sahiblarlıq subyektləri arasında keçiriləcək.

2. Azərbaycanda yeni satınalma qanununun beynəlxalq təcrübə və standartlar baxımından analizi

Dövlət satınalmaları ilə bağlı zəruri standartlara və yanaşmalara malik aparıcı beynəlxalq institutların önüdə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) gəlir.

Qurumun dövlət satınlamalarının mövcud durumunu qiymətləndirmək üçün Satınalma Sisteminin Qiymətləndirilməsi Metodologiyası (MAPS – Metodology for Assessing Procurement Systems) adlı xüsusi sistemi var[5]. Sistemin əsas tələblərindən biri budur ki, dövlət satınalmaları üzrə qanunvericilik təşkilati-hüquqi formasından və səviyyəsindən (mərkəzi, yerli) asılı olmayaraq bütün dövlət təsisatlarını (hərbi və təhlükəsizlik qüvvələrid də daxil), dövlət ehtiyacları üçün bütün mal, xidmət və işləri əhatə etməlidir. Xüsusilə də dövlət-özəl sektor partnyorluğu çərçivəsində görülən işlərin, o cümlədən konsessiya müqavilərlərinin də satınalma qanunverciliyinin əhatə dairəsinə daxil edilməsi məqsədəuyğunudur. Satınalma ilə bağlı bütün normativ sənədlərin hər kəs üçün əlçatan internet portalı vasitəsilə yayımlanması tövsiyyə edilir.

Qanunverciclik həm tam rəqabətli və nisbətən məhdud rəqabətli satınalma üsullarından istifadəyə imkan yaratmalı, lakin açıq tenderlər kimi müsabiqəli üsullar üstünlük təşkil etməli, bir mənbədən satınalma kimi rəqabətsiz satınalma üsülları isə xüsusi zərurət olduğu halda istifadə edilməlidir. Təşkilat ekspertlərinin yanaşmasına görə, rəqabətsiz satınalma üsüllarından istifadənin zərurətin qanunvericlikdə aydın əsaslandırılmasına ehtiyac var və pis planlaşdırma heç bir halda açıq satınalma üsullarından qaçmaq üçün bəhanə yaratmamalıdır.

Satınalmalarla bağlı məlumatın çatdırılma üsulları və müddəti vacib indikatorlardan biri hesab edilir. Elanın yerləşdirilmə müddətilə təkliflərin təqdim olunma müddəti arasında zaman intervalı elə olmalıdır ki, arzu edən bütün iddiaçıların prosesdə iştirakı mümkün olsun. Qeyri-rezidentlərin maneəsiz iştirakı nəzərdə tutulduğu halda, həmin müddət daha çox olması məqsədəuyğundur.

İddiaçılar arasında qaliblərin seçimi üçün meyarlar subyektiv, qiymət amili isə son seçim üçün alternativsiz meyar olmamalıdır. Obyektiv və effektiv seçim üçün qiymət və keyfiyyət arasında nisbətin ağlabatan olması çox önəmlidir. Qeyri-qiymət atributları (proqnozlaşıdırılan risklər, istismar müddətində xidmət və xərclər, sosial və ekoloji faktorlar, iddiaçının texniki-texnoloji imkanları və s.) də əsas meyarlar sırasında olmalıdır. Bu meyarlar satınalma obyektinin xarakterindən asılıdır. Keyfiyyət faktorunun əhəmiyyətli olmadığı hallarda şübhəsiz ki, aşağı qiymət təklifi həlledici meyar kimi çıxış edir. Qiymətləndirmə başa çatdıqdan sonra dəyərləndirmə prosesilə bağlı bütün məlumatlar maraqlı tərəflərə təqdim edilməlidir.

Qanunvericilik elektron satınalmanın tətbiqini nəzərdə tutmalı, ənənəvi üsullarla (kağız daşıyıcılar) satınalmalara icazə verilib-verilmədiyini birmənalı müəyyənləşdirməlidir. Potensial iddiaçıların prosesin hansı mərhələsində hansı prosedurlardan elektron üsullarla bəhrələnə biləcəkləri barədə ətraflı məlumatlı olması vacibdir (məsələn, satınalma sənədlərinin elektron təqdim edilməsi, onlayn əlaqə və əksəlaqə, elanın yaylılması, iddiaçılaırn təkliflərinin emalı və qiymətləndirilməsi, ödənişin onlayn aparılması və s.). Lakin hökumət satınalmaların elektron texnoloji infrastrukturunu elə formalaşdırmalıdır ki, elektron satınalma sisteminə giriş fasiləsiz mümkün olsun, məlumatların konfidensiallığı və təhlükəsizliyi ən yüksək səviyyədə təmin edilsin.

Nəzarət orqanı satınalınmaların monitorinqi mexanizminə və müqavilələrin idarə edilməsi sisteminə malik olmalıdır. Monitorinq zamanı satınalmaların məbləğlərinin və gözlənilən nəticələrinin nə qədər əlverişli və ağlabatan müəyyən edilməsi, qaliblərinin seçiminin nə dərəcədə şəffaf və effektiv olduğu xüsusi diqqətdə saxlanmalıdır. Bu zaman müxtəlif indikatorlardan da istifadə mümkündür. Məsələn, satınalma elanları və müqavilənin imzalanması arasında ən qısa, uzun və orta müddət, 1 elana düşən müraciətçilərin orta sayı, müqavilə şərtlərinin pozulmadan icra olunduğu proseslərin ümumi satınalmalarda payı, təxirə salınmış satınlama elanlarının, müqavilə bağlanmış və müqavilənin icrası yarımçıq saxlanmış proseslırin nisbəti və s. monitorinq indikatorları kimi istifadə edilə bilər.

Müqavilələrin idarə edilməsini qiymətləndirmək üçün daha konkret indikatorlar mövcuddur. Müqavilələrin vaxtında icra edilməsi, ödənişlərin vaxtında yerinə yetirilməsi, müqavilələrin bütün keyfiyyət tələbləri gözlənilməklə icra edilməsi və s. çox mühüm qiymətləndirmə göstəriciləridir. Bu halda zamanı ötmüş müqavilələrin sayı ilə yanaşı orta ləngimə müddəti (günlə), düzəliş edilmiş müqavilələrin sayı və düzəlişə əsasən müqavilənin dəyərində artma (azalma) səviyyəsi də önəmli monitorinq göstəriciləri kimi nəzərdən keçirilə bilər.

Nəhayət, milli satınalma sisteminin qiymətləndirmə istiqamətlərindən biri də satınalmalara ictimai nəzarət imkanlarının və prosesdə ictimai iştirakçılığın mümkünlüyüdür. Qiymətləndirmə zamanı bir sıra vacib məqamlara diqqət yetirməyə ehtiyac var. Məsələn, satınalma qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üçün vətəndaş cəmiyyəti və hökumət arasında şəffaf və açıq dialoq platformasının mövcudluğu, aparılan hüqiqi dəyişikliklərdə müstəqil ekspertlərin rəy və təkliflərinin nəzərə alınma səviyyəsi, vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən bu sahədə aparılan araşdırma və monitorinqlərin sayı zəruri indikatorlardır.

OECD dövlət satınalmalarının effektiv çalışması üçün müxtəlif prinsiplər irəli sürür[6]. Bura şəffaflıq, dürüstlük, əlçatanlıq, iştirakçılıq, elektron satınalmalardan alternativsiz istifadə, qiymətləndirmə, risk-menecmentin mövcudluğu, hesabatlılıq və inteqrasiya daxildir.

OECD-in dövlət satınalmaları məsələləri üzrə Şurası 2015-ci ildə satınalmlara dair ayrıca tövsiyyə sənədi qəbul edib[7]. Sənəddə qeyd edilir ki, dövlət satınalınmalarında kağız daşıyıclardan rəqəmsal texnologiyalar əsasında elektron sistemə keçid, həmçinin satınalınma prosesinini etik davranış normaları əsasında təşkili qarşıda duran əsas vəzifələrdir.

OECD-nin tövsiyyələri içərisində yer alan vacib məsələlərdən biri də elektron hərracların təşkilidir.

Digər mühüm bir beynəlxalq təşkilat - Dünya Ticarət Təşkilatının (DTT) dövlət satınalmaları ilə bağlı üzv dövlətlər üçün nəzərdə tutulan sazişi[8] var. Təşkilatın yanaşmasına görə, beynəlxalq ticarətdə rəqabətin təmin edilməsi, milli dövlətlərin öz istehsalçıları ilə müqayisədə onların xarici rəqiblərini diskriminasiyaya məruz qoymaması üçün üzv ölkələr hökumət satınalmalarında liberal mexanizmlərin tətbiqini və şəffaflığı təmin etməlidirlər. DTT sazişi də elektron hərraclardan istifadəyə xüsusi diqqət yetirməyi tövsiyyə edir.

Müxtəlif ölkələrin mühüm təcrüblərinə gəldikə, Azərbaycan üçün region ölkəsi kimi Türkiyənin, postsosialist ölkələr kimi Gürcüstan və Ukraynanın tətbiq etdiyi mexanizmlər faydalı ola bilər. Xüsusilə də şəffaflıq və hesabatlılıq baxımından Türkiyədə onlayn satınalma portalı xeyli zəngin və çevikdir. Elektron satınalma portalının həm iştirakçılar, həm də digər maraqlı tərəflər (vətəndaş cəmiyyəti və media təmsilçiləri və s.) üçün mühüm “satınalma axtarış” sisteminə malikdir[9]. Axtarış sistemi kifayət qədər sadə və asan axtarış imkanı yaradır, çoxsaylı “filtir”lər üzərində qurulub. Məsələn, satınalmanın başlanma və ya bitmə tarixinə, satınalma üsuluna və və satınalmanın formasına, müqavilənin qeydiyyat nömrəsinə, satınalma durumuna (elanı verimiş, artıq icrasına başlanmış, bitmiş, icrası dayandırılaraq ləğv edilmiş və s.), sifarişçi təşkilatın və ya onun tabe olduğu mərkəzi təşkilatın adına, yerləşdiyi bölgəyə uyğun olaraq axtarış aparıla bilər. Bu cür fərqli filtrlər“ üzərindən məlumat bazasının və axtarış sisteminin formalaşdırılması həm səlahiyyətli qurumun özünün, həm də ixtisaslaşmış ictimai institutların effektiv monitorinq imkanını artırır. Axtarış sistemi vasitəsilə istənilən satınalma predmetilə bağlı bazaya daxil olduqda hər kəs üçün açıq olan zəruri məlumatları və sənədləri görmək mümkündür.

Xüsusilə də texniki şərt və onun əlaqəli sənədlərin hər kəs üçün açıq olması prosesin şəffaflığı nöqteyi-nəzərdən çox mühümdür.

Türkiyənin “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun[10] 2-ci maddəsinə görə, bütün büdcə təşkilatları, yerli hökümətlər və onların tabeliyində olan şirkətlər, təsərrüfathesablı büdcə qurluşları (xüsusi büdcə idarələri), dövlət fondları, kapitalının yarısından çoxu hökumətə və bələdiyyələrə məxsus təsərrüfat subyektləri bu qanunun tətbiq dairəsinə düşür.

Keçmiş sovet birliyinə daxil olan ölkələrdən Gürcüstan və Ukrayna dövlət satınalmaları sahəsində uğurlu islahat aparan ölkələr sayılır. Gürcüstanın proses “Dövlət satınalmaları haqda” Qanunla[11] tənzimlənir. Qanuna görə, dövlət büdcəsinin, muxtar respublikaların büdcəsi və bələdiyyə büdcəsi, eləcə də səhmlərində dövlətin payı 50%-dən çox olan bütün müəssisə və təşkilatların vəsaitləri hesabına mal, iş və xidmət satınalınması bu qanunun əhatə dairəsinə aiddir.

Qanunvericilikdə dövlət satınalınmalarının əsas formaları kimi elektron tender, birləşdirilmiş tender, sadələşdirilmiş satınalma və müsabiqə müəyyən edilib. Dəyəri 5000 larini ötən bütün satınalnalar elektron tenderlər vasitəsilə həyata keçirlir. Dəyəri 5000 larini ötməyən, habelə təhlükəsizlik, müdafiə və polis orqanlarının satınalamları sadələşdirilmiş üsulla keçirilə bilər. Elektron müsabiqə dizayn xidmətləri almaq və ya tikililər söküdükdən sonra ərazini materiallardan və tullantılardan təmizləmək üçün xidmətlərin göstərilməsi üçün istifadə olunan alternativ satınalma üsülu kimi nəzərdə tutulur. Daha bir forma konsalidə edilmiş tenderlərdir. Bu üsul tədarükçülərin tenderin tam dəyərinə deyil, vahid qiymətinə əsaslanaraq rəqabət təklifi verdikləri tenderlərdir və bir qayda olaraq yanacaq və s. kimi malların alınması məqsədilə istifadə olunur.

Ölkənin təcrübəsində ən geniş yayılmış üsul elektron tenderlərdir və dövlət satınalınmalarının 80%-nə yaxını çoxu bu üsulun payına düşür. Gürcüstanda elektron dövlət satınalamaları http://www.procurement.gov.ge/ portalı vasitəsilə reallaşdırılır. Bu portaldan əlavə http://emarket.spa.ge/ istifadəçilərin sərəncamına verilib ki, həmin portal vasitəsilə təchizatçıların elektron katoloqunu əldə etmək mümkündür. Eyni zamanda, http://opendata.spa.ge portalı dövlət satınalmalarının şəffaflığının və informasiya açıqlığının təmin edilməsinə imkan yaradır. Bu portal vasitəsilə konkret müqavilələr üzrə satınalan təşkilatar və təchizatçılar, müqavilənin dəyəri, tender elanları və onların nəticələri barədə məlumatlar ictimailəşdirilir.

Gürcüstanda satınalmalarda şəffaflığın təmin edilməsinə, xüsusilə maraqlar ziddiyətinin ictimai monitorinqinə dəstək verə biləcək http://napr.gov.ge portalı mövcuddur. Maraqlana hər kəs bu sayt vasitəsilə hüquqi şəxslərin reyestrinə dair məlumatlar əldə edə bilir.

Ölkədə dövlət satınalamaları üzərində ciddi ictimai nəzarət mexanizmləri formalaşdırılıb. Məsələn, müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin yaratdığı https://tendermonitor.ge/en saytı xüsusi indikatorlar əsasında risk faktorlarına görə tender müqavilələrin analiz edir və nəticələri ictimailəşdirir. Məsələn, əvvəldən elan olunan dəyərlə son dəyər arasında fərq 20%-i ötən, ehtimal olunan qiymətlə qalib təchizatçının təklif etdiyi qiymət arasında çox cüzi (1-3%-i ötməyən) fərq olan, tenderdə qalib olan şirkətin yaranma tarixi ilə tender elanının tarixi arasında müddəti çox qısa (bir neçə ay) olan, yalnız bir təchizatçının iştirakı ilə bağlanan, ofşor zonaarda qeyiyyatda olan təchizatçılarla bağlanan, il ərzində satınalma vəsaitlərinin 50%-dən çox hissəsəsi eyni təchizatçı ilə bağlanan müqavilələr barədə ətraflı məlumatlar təqdim edilir.

Ukraynada dövlət satınalmaları 2016-cı ildə qəbul olunan yeni qanun[12] əsasında həyata keçirilir.

Qanun cəmi 3 satınalma prosedurunun tətbiqini nəzərdə tutur - açıq tender, rəqabətli dialoq və danışıqlar proseduru. Hər 3 prosedurun yalnız elektron sistem vasitəsilə təşkilinə icazə verilir.

Danışıqlar prosedurundan istisna hallarda istifadə edilə bilər və bu zaman sifarişçi təşkilatın ciddi əsaslandırmaları olmalıdır və hətta bu üsul seçildiyi halda satınalan təşkilatın prosedur barədə hesabatı portalda dərc etmək öhdəliyi var.

Hər kəs üçün açıq və əlçatan olan www.prozorro.gov.ua saytı onlayn auksionlarda iştiraka, mal və xidmət kotirovkalarının onlayn təqdim edilməsinə imkan verir. Bu sayt səlahiyyətli dövlət qurumunun əsas internet resursudur, proseslə bağlı bütün ümumiləşdirilmiş məlumatlar, satınalma üçün zəruri sənədlər, hesabatlar və s. oradan əldə edilə bilər. Lakin bütövlükdə elektron satınalma prosesi müxtəlif avtonom modullar üzərindən həyata keçirilir. Məsələn, onlayn monitorinq üçün http://bi.prozorro.org, sualların cavablandırılması və mübahisələrin həlli üçün http://dozorro.org, satınalan və malgöndərən təşkilatlar arasında bütün ödəniş və tanzaksiyalar üçün http://www.007.org.ua, elektron hərracların həyata keçirilməsi üçün https://auction.ea.openprocurement.org/, tender haqqına tədris materiallarının yerləşdirilməsi üçün www.infobox.prozorro.org avtonom modullarından istifadə edilir[13]. Təqdim olunan modullar içərisində xüsusilə http://dozorro.org elektron resursunun fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Bu monitorinq portalında bütün tərəflər, yəni podratçı, satınalan təşkilat, nəzarət edən qurum, vətəndaş, rəqabətə zərər vuran faktları ictimailəşdirə bilirlər.

Elektron hərraclar modulu hər kəs üçün açıqdır və https://auction.ea.openprocurement.org/ portalı üzərindən real vaxt rejimində auksionu izləməyə imkan verir. Onlayn hərracda iştirak etmək istəyən hər kəs bu sayt vasitəsilə özünə platforma seçirlər, orada qeydiyyatdan keçirlər və qeydiyyatdan maksimum 5 dəqiqə ərzində artıq iddiaçılar hərraca qoşula bilirlər. Elektron hərraclar hər birinin arasında 2 dəqiqə interval olmaqla 3 turda keçirilir, sonda ən əlverişli qiymət, zəmanət dövründə xidmət şərtlərini və çatdırılma üsullarını təklif edən iddiaçı avtomatik olaraq hərracın qalibi kimi qeydə alınır. Elektron sistem özü qeyd olunan meyarlar əsasında nəticələri qiymətləndirir.

3. Azərbaycanda yeni satınalma qanunvericiliyinin analizindən çıxan əsas nəticələr və təkliflər

Yeni qanun satınalma prosesinin tənzimlənməsi üçün bu qanun icrası üçün xeyli sayda əlavə sənədlərin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Həmin sənədlərə daxilidir:

Müdafiə və ya dövlət təhlükəsizlik ehtiyaclarının meyarları və onlarla bağlı satınalmaların keçirilməsi qaydası;
Satınalmalara cəlb olunan vəzifəli şəxslərin davranış kodeksi;
Etibarsız təchizatçıların reyestrinin aparılması qaydası;
Portal haqqında əsasnamə və elektron satınalmanın keçirilməsi qaydaları;
Satınalma planının tərtib edilməsi forması;
Satınalma predmetlərinin təsnifat kodları və onlardan istifadə qaydası;
Ehtimal olunan qiymətin hesablanması qaydası;
Uyğunluğa dair sənədlər toplusunun və uyğunluq göstəricilərinin qiymətləndirilməsi haqqında qərarın forması;
Portaldan istifadə üçün ödənilən istifadə haqqının və təklifləri təqdim etmək üçün ödənilən iştirak haqqının məbləğləri, onların ödənilməsi, geri qaytarılması qaydaları;
Açıq tender, ikimərhələli tender, qapalı tender və kotirovka sorğusu metodları üzrə təchizatçıların tələblərə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi meyarları;
Satınalma güzəştinin tətbiqi qaydası;
Satınalma usuluna uyğun olaraq satınalma nəticələrinə dair yekun protokolun forması;
Satınalma predmeti üzrə satınalma müqaviləsinin nümunəvi forması;
Çərçivə sazişinin və satınalma müqaviləsinin nümunəvi forması.

Müqavilə və protokol formaları istisna olmaqla (bunlar texniki sənədlərdir) bir çox qaydaların qanunla müəyyən edilməsi xüsusilə qanunvericiliyin tətbiqinə ictimai nəzarətin asanlaşdırması baxımdan daha məqsədəuyğun olardı. Xüsusilə də elekton satınalmaların keçirilməsi qaydaları, təchizatçıların tələblərə uyğunluğu meyarları, müdafiə və təhlükəsizlik ehtiyaclarının meyarları parlament müzakirələri əsasında və qanun birbaşa predmeti olan normalar kimi müəyyən edilməli idi.

Digər bir problem nəhəng dövriyyəsi olan dövlət şirkətlərinin satınalamalarının bu qanunu tətbiq dairəsindən kənarda saxlanmasıdır. Yuxarıda təqdim edilən təcrübələrdən göründüyü kimi, Türkiyə və Gürcüstan kimi ölkələrin təcrübəsində də dövlət sektoruna aid olan bütün müəssisələr, paylarının əksəriyyəti dövlətə məxsus ollan şirkəttlərin hamısı satınalmalar qanunun tətbiqi dairəsinə düşür. Avropa Briliyinin dövlət satınalmaları ilə bağlı 2014-cü ildə qəbul etdiyi direktivə[14] görə də dövət hüququna tabe olan qurumlar dövlət satınalmaları ilə bağlı qanunvericiliyin tətbiq dairəsinə düşməlidir. Burda “dövlət hüququ”na tabe olan qurumlar dedikdə mərkəzi hakimiyyət orqanları ilə yanaşı, maliyyəsinin yarısı hakimiyyət orqanlarının büdcəsi hesabına formalaşan yaxud şirkətlərin (və ya publik hüquqi şəxslərin) idarəetmə strukturlarının üzvlərinin yarıdan çoxu mərkəzi və ya yerli hakimiyyət tərəfindən formalaşdırılan bütün təsərrüfat subyektləri nəzərdə tutulur. Azərbaycanda bütün dövlət şirkətlərinin və publik hüquqi şəxslərin idarəedici struktları mərkəzi hakimiyyət tərəfindən yaradılır, onların bir çoxunun maliyyəsinin də əhəmiyyətli hissəsi ya dövlət büdcəsi, ya da hökumətin zəmanətilə alınan borclarla formalaşır. Dövlət şirkətlərinin və publik şəxslərin maliyyəsi 100% ictimai maliyyədir və orda özəl subyektlərə məxsus hər hansı nisbətdə pay yoxdur.

Təkcə Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) təcrübəsi göstərir ki, iri dövlət müəssisələrinə satınalma sahəsində avtonom sistemin tətbiqi hüququnun verilməsi dövlət satınalmaları sahəsində şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməsinə ciddi əngəl törədir. Dövlət vəsaitlərinin xərclənməsinə münasibətdə vahid qayda və prinsiplərin tətbiqi ictimai maliyyənin şəffaflığı nöqteyi-nəzər son dərəcə ciddi əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, SOCAR-ın satınalmalarının nəticəsinə dair bazada[15] 2 il üzrə (2022-2023-cü illər) təxminən 30 bildiriş tapmaq mümkündür. Halbuki təkcə 2023-cü ildə saytda yayılan satınalma elanlarının sayı 3 minə yaxın olub[16]. Deməli, 2022-ci ildə yayılan elanları da saysaq, belə çıxır ki, heç keçirilənn bütün satıanlamaırın hətta 1%-nin nəticələri barədə məlumatlar sayt vasitəsilə ictimailəşdirilimir.

Eyni zamanda, 2022-ci ildə şirkətin strukturan daxil olan 28 təşkilatın satınalma planları saytda yerləşdirilsə də, 2023-cü ildə cəmi 1 satınalma planı görmək mümkündür[17]. Təkcə bu fakt onu göstərir ki, hətta 2022-ci ilin fevralında şirkətdə rəhbərlik dəyişsə də, satınalmaların şəffaflığı və hesabatlığı sahəsində vəziyyət elə əvvəlki kimi qalıb.

Beləliklə, yeni qanunun ictimai maliyyəyə münasibətdə mərkəzləşdirilmiş satınalma sistemi yarada bilməməsi, dövlət büdcəsindən daha böyük dövriyyəyə malik ictimai maliyyə ilə bağlı fraqmental satınalma qaydalarının tətbiqinə şərait yaratması bu sənədin ən ciddi qüsurlarından biri kimi qeyd edilə bilər.

Digər bir mühüm çatışmazlıq kotirovka sorğusu kimi beynəlxaql təcrübədə artıq geniş isitfadə olunmayan, daha məhdud rəqabətli və kiçik alışlarda (hazırda 100 min manatdan aşağı) tətbiq olunan satınalma üsulundan imtina edilməməsidir. Halbuki bu metodu elektron ticarət və elektron hərrac üsulu ilə əvəzləməklə həm satınalmalarda şəffaflığı və rəqabəti, həm də prosesin daha geniş formada elektronlaşmasını təmin etmək olardı. Elektron ticarətin üsulu daha kiçik məbləğdə (10 min manatadək) olan satınalmalarda istifadəsi mümkündür. Elektrin ticarət üsulunun mahiyyəti oldur ki, satınalan qurum ehtiyacı olan malı (xidməti) almq üçün təchizatını sərbəst seçərək sifarişlərini internet üzərindən sifariş edir. Lakin satınalma proseduru ilə bağlı bütün məlumatlar, o cümlədən təchizatçının adı və ünvanı, alınan malların (iş və xidmətlərin) dəyəri və həcmi portalda yerləşdirilir. Qısası alqı-satqı sövdələşməsi elektron ticarət vasitəsilə baş verir.

Dəyəri 100 min manatdək olan (10 min manatdan çox) mal və xidmətlərin alışı üçün isə elektron hərraclardan istifadə edilə bilər. Beynəlxalq təcrübədə geniş yayılan bu üsul “tərs hərrac” metodu da adlandırılır. Bu usul tətbiq edildiyi halda malalan təşkilat onlayn qaydada müsabiqə elan edir və təchizatçılar da internet üzərindən hərraca qatılmaqla öz qiymətlərini təklif edirlər. Elektron hərracda qiymətlər gizli olmur, ənənəvi hərracda olduğu kimi hər bir iddiaçı özünün qiymətini bəyan edir. Onlayn hərrac davam etdiyi müddətdə iddiaçıların özləri görünməsə də, qiymət təkliflərin iştirakçıların hamısı izləyə bilir. Qiymət təklifləri 3 mərhələdə təkrarlınır və sonuncu mərhələdə ən aşağı qiyməti təklif edən iddiaçı sifarişçi tərəfindən qalib elan edilir.

Yeni qanunvericilik dünyada (xüsusilə Avropa Birliyi ölkələrində və Türkiyədə) son illər müasir metdod kimi “dinamik alışlar” üsulunu diqqətdən kənarda qoyub. Bu sistemin mahiyyəti odur ki, ehtiyacları ödəmək üçün müntəzəm olaraq alınan və bazarlarda hazır şəkildə mövcud olan mal, iş və xidmətlərin alışı üçün bütün proseslər tam elektronlaşdırılmaqla meyarlara cavab verən bütün iddiaçıların iştirakına məhdudiyyət qoymadan şərait yaradılır. Bu sistem tətbiq edildiyi halda satınalan təşkilaıtn hüququ var ki, mal, iş və xidmətləri müxtəlif kateqoriyalara bölməklə hər bir kateqoriyanı fərdi müqavilə əsasında fərqli təchizatçılata təqdim etsin.

Yeni qanun proses üzərində ictimai nəzarətin qurulması, şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməsi baxımından effektiv mexanizmlərin tətbiqi üçün nə birbaşa, nə də dolayı formada hər hansı norma və standartlar təıklif etmir. Məsələn, Azərbaycanda hüquqi şəxslərin reyestri, onların təsisçiləri və benefsiar mülkiyyətçiləri barədə məlumatlar qapalıdır. Halbuki bu qanun tələb edə bilərdi ki, dövlət satınalmalarında iştirak edən istənilən biznes subyekti öz reyestr məlumatlarını, eləcə də benefsiar mülkiyyətçilərini açıqlamaq öhdəliyinə malikdirlər. Bunun üçün hökümət təchizatçıların elektron reyestrinin yarada və satınalmada iştirak etmək istəyən bütün subyektlərə öz reyestr məlumatları (benefsiar mülkiyyətçilərlə bağlı məlumatlar da daxil) ilə sistemdə qeyiyyata dəvət edə bilər.

Şəffaflıq baxımından elektron satınalma sistemləri və onlayn platformalar satınalma məlumatları ilə maraqlanan bütün tərəflərə maneəsiz çıxışın təmin edilməsində mühüm rol oynamalıdır. Bu baxımdan, Türkiyə təcrübəsində olduğu kimi şərtlər toplusu da daxil olmaqla bütün satınalama sənədlərinin, kommersiya sirri sayıla biləcək məlumatlar istisna olmaqla bütün müqavilələrin və onların icrasının nəticələrinə dair informasiyaların cəmiyyətə açıq olması təmin edilməlidir.

Qanunverciliyin dövlət adından satınalan bütün təşkilatların üzərinə ictimai hesabatlılıqla bağlı öhdəliklər müəyyən etməsinə ehtiyac var. Bunun üçün bütün satınalan təşkilatlar satınalmalara dair geniş illik hesabatlar hazırlamalı və saytları vasitəsilə ictimailəşdirməlidirlər.

Elektron satınalma sisteminin funksionallığı təkmilləşdirilməli və effektiv axtarış sistemi yaradılmalıdır. Portalda satınalamlar satınalan təşkilatlar, mal, iş və xidmətlər, regionlar üzrə təsnifləşdirilməlidir. Məsələn, Bərdə rayonu üzrə zəruri satınalma məlumatlarını toplamaq üçün “mal”, “xidmət” və “iş” bölmələrinin hər birinə ayrıca daxil olmaqla illər və aylar üzrə bütün satınalmalara dair informasiyaları axtarışla əldə etmək mümkün olmalıdır. Eyni zamanda, icra edilmiş müqavilələrdə satınalma elanın və qalibin elan olunmasına dair bildirişin yayılma tarixi də əks etdirilməlidir.

Yuxarıda sadalanan 2 təklifin reallaşdırılması ona görə vacibdir ki, elektron satınalma sisteminin funskionallığı yalnız 2 tərəfin - satınalan və təhizatçı təşkilatın prosesdə iştirakçılığını asanlaşdırmağa, elektron xidmətlərdən satınalma məqsədləri üçün faydalanmağa xidmət etmir. Bu sistem həmçinin prosesdə korrupsiya risklərinin aradan qaldırılması, rəqabətin təmin edilməsi və iri şirkətlərin inhisarçı mövqeyindən istifadəsinin qarşısını alınması, ictimai vəsaitlərdən daha qənaətli və səmərəli istifadəyə nail olunması məqsədi güdür. Bütün bunlar isə müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin və peşəkar ekspert qruplarının da istifadəsi üçün yararlı olan rəsmi portalın mövcudluğunu tələb edir.

Nəhayət, qanunvericilik təchizatçıların şikayətlərinə baxılması üzrə qərarların mətninin onlayn qaydada ictimailəşdirilməsini nəzərdə tutmalıdır. Bu, qanunsuzluqla üzləşdiyini iddia edərək satınalan təşkilatdan və ya prosedurlardan şikayət verən təchizatçıların şikayətlərinə baxılması, prosesin gedişilə bağlı tərtib olunan protokollar və çıxarılan qərarlar satınalmalar üzrə vahid internet portalında yerləşdirilməsini nəzərdə tutur.

NHMT İB ekspert qrupu

[1] https://single-market-economy.ec.europa.eu/single-market/public-procurement_en

[2] https://sai.gov.az/files/R%C9%99y-2022_final-834655659.pdf

[3] https://e-qanun.az/framework/46254

[4] https://e-qanun.az/framework/39372

[5] https://www.oecd.org/governance/ethics/RU_MAPS_Draft_consultation.pdf

[6] https://www.webssa.net/files/oecd_pp_sciencespokenza1.pdf

[7] https://www.oecd.org/gov/public-procurement/Recommendation-Public-Procurement-RU.pdf

[8] https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/rev-gpr-94_01_e.pdf

[9] https://ekap.kik.gov.tr/EKAP/Ortak/IhaleArama/index.html

[10] https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=4734&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5

[11]https://matsne.gov.ge/ru/document/view/31252?publication=72