NHMT - SOCAR-ın satınalma sistemi: şəffaflıq, hesabatlılıq və informasiya açıqlığı problemləri

SOCAR-ın satınalma sistemi: şəffaflıq, hesabatlılıq və informasiya açıqlığı problemləri

SOCAR-ın satınalma sistemi: şəffaflıq, hesabatlılıq və informasiya açıqlığı problemləri

 

Mündəricat

 

 

1.Giriş

2. SOCAR-ın satınalma statistikası

3. 2019-cu ildə onlayn satınalma elanlarının SOCAR-ın müəssisə və təşkilatları üzrə bölgüsü

4. 2019-cu ildə  internet vasitəsilə açıqlanmış SOCAR-ın müəssisə və təşkilatlarının bağlanmış satınalma müqavilələri

5. SOCAR-ın satınalmalar sahəsində hesabatlılıq və şəffaflıq problemləri

6. SOCAR satınalmalarının elektronlaşdırılması problemi

7. Satınalmalırın şəffaflıq və hesabatlılıqla bağlı analizinin əsas nəticələri və təkmilləşdirilməsi vacib olan istiqamətlər

 

Bakı  şəhəri May 2020-ci il

 

1. Giriş

 

Dövlət satınalmaları Azərbaycanın ictimai maliyyə sisteminin ən zəif yerlərindən biridir. Şəffaf və hesabatlı, bütün iddiaçıların ayrı-seçkiliyə məruz qalmadan, sağlam rəqabət şərtləri əsasında qatıla bildiyi satınalma sistemi olmadıqda dövlət maliyyəsi korrupsiya maşınının yeminə çevrilir. Böyük həcmdə vəsaitlər həm hökumətin sərəncamında olan büdcəni, həm də dövlət şirkətlərinin maliyyə resurslarını davamlı korrupsiya risklərinə məruz qoyur.

SOCAR Azərbaycanın ən nəhəng dövlət şirkətidir, maliyyə imkanlarına görə yəqin ki, bütün dövlət müəssisələrinin hamısının cəmindən daha böyükdür. Bu baxımdan şirkətin satınalma sisteminin nə dərəcədə şəffaf və hesabatlı olduğunu qiymətləndirməyə ehtiyac duyduq. Cavab axtardığımız bir neçə vacib sual var: SOCAR-ın satınalma sistemi nə dərəcədə şəffafdır, bu sahədə hesabatlılıq və informasiya açıqlığı media və vətəndaş cəmiyyətinin müstəqil ictimai monitorinqi üçün məqbul səviyyədə məlumatlar təqdim edirmi, elektron satınalma mexanizmlərinədn nə dərəcədə effelktiv istifadə edilir, satınalmalar qanunvericliyin tələblərinə uyğun təşkil edilirmi?

 

2. SOCAR-ın satınalma statistikası

 

Şirkət öz satınalma sistemini hökumətin elektron satınalma sisteminə (https://etender.gov.az/) vahid elektron internet portalına inteqrasiya etdirməyib. SOCAR satınalma prosedurlarını avtonom rejimdə öz rəsmi saytı üzərindən həyata keçirir. Bu səbəbdən şirkətin bütün satınalma məlumatlarını “Satınalma və təchizatın idarə edilməsi” adı altında yaratdığı elektron mənbədən (http://socar.gov.az/socar/az/company/procurement-supply-chain-management/contract-awards) izləmək mümkündür. Bu mənbədən SOCAR-da satınalma proseslərinə dair 3 növ məlumat yerləşdirilir: 

 

  1. Satınalma elanları;
  2. (ii) Satınalma Planları;
  3. (iii) Müsabiqələrin nəticəsinə əsasən müqavilə bağlanmış qalib iddiaçıların siyahısı (təchizatçılar), müqavilənin dəyəri və başlanma tarixi.   

 

Bu analiz çərçivəsində 2019-cu ilin timsalında satınalma elanlarını araşdırdıq. Ötən il ərzində SOCAR-ın tabeliyində olan bütün müəssisə və təşkilatlar tərəfindən onlayn qaydada çərçivəsində 900-a yaxın satınalma elanı verilib. Bu elanların müəssisə və təşkilatlar üzrə bölgüsü aşağıdakı cədvəldə təqdim edilib.

 

3. 2019-cu ildə onlayn satınalma elanlarının SOCAR-ın müəssisə və təşkilatları üzrə bölgüsü[1]

 

 

Müəssisə və təşkilatların adı

SOCAR üzrə bütün açıq satınalmar da payı,%

1.

“Neftqaztikinti” tresti

22.9

2.

“Azneft” İstehsalat Birliyi

20.7

3.

“Kompleks qazma işləri” tresti

13.4

4.

“Azəriqaz” İstehsalat Birliyi

8.7

5.

Informasiya Texnologiyaları və Rabitə İdarəsi

5.2

6.

“Geofizika və geologiya” İdarəsi

4.1

7.

“Azərikimya” İstehsalat Birliyi

3.7

8.

“Qaz İxrac” İdarəsi

3.7

9.

“Umid Babek Operating Company” ƏŞ-nin Azərbaycandakı filialı

3.6

10.

"Neftqazelmitədqiqatlayihə" İnstitutu

2.4

11.

Heydər Əliyev adına Neft Emalı zavodu

2.0

12.

Ekologiya İdarəsi

2.0

13.

Nəqliyyat İdarəsi

1.3

14.

Metanol zavodu

1.3

15.

Qaz Emalı Zavodu

1.1

16.

“Neft Kəmərləri” İdarəsi

1.7

17.

Karbamid zavodu

0.7

18.

Bakı Olimpiya Stadionu

0.7

19

SOCAR (baş ofsi)

 

20.

Marketinq və İqtisadi Əməliyyatlar İdarəsi

0.2

21.

Bakı Ali Neft Məktəbi

0.2

22.

Təhlükəsizlik İdarəsi

0.2

 

Göründüyü kimi, il ərzində SOCAR-ın 22 müəssisəsi tərəfindən eletkron formada açıq satınalma elanları yayılıb. Ümumimilikdə isə şirkətin strukturuna 27 subyekt daxildir. Onlayn açıq satınalma elanları verən təsərrüfat subyektlərinin siyahısında Bakı Dərin Özüllər Zavodu, Sosial İnkişaf İdarəsi, Sərmayələr İdarəsi kimi bir neçə təsərrüfat subyektindən savayı bütün müəssisə və təşkilatların açıq satınalma elanına rast gəlmək mümkündür.

2019-cu ildə şirkətin saytında yayılan bütün açıq satınalma elanlarının 71%-i 5 təsərrüfat subyektinin - “Neftqaztikinti” tresti, “Azneft” İstehsalat Birliyi, “Kompleks qazma işləri” tresti, “Azəriqaz” İstehsalat Birliyi və Informasiya Texnologiyaları və Rabitə İdarəsinin payına düşüb. Öz növbəsində ən çox açıq satınalma elanı yerləşdirən müəssisə “Neftqaztikinti” tresti olub (təxminən 23%).

Elanların araşdırılması göstərir ki, SOCAR-ın müəssisə və təşkialtları yalnız açıq tender üsulu ilə bağlı satınalma elanlarını saytında yerləşdirir. Çünki bu elanlar içərisində digər satınalma üsullarına (kotirovka soğrusu, ikimərhələləli tender, təkliflər sorğusu və s.) demək olar ki, rast gəlinmədi.

2019-cu ildə SOCAR-ın tabeliyində olan 23 müəssisə və təşkilat şirkətin rəsmi saytı vasitəsilə öz satınalma planlarını ictimailəşdiriblər. Həmin təsərrüfat subyektləri aşağıdakılardır[2]

 

  1. Təlim-Tədris və Sertifikatlaşdırma İdarəsi
  2. Təhlükəsizlik İdarəsi
  3. Sosial İnkişaf İdarəsi
  4. Qaz İxrac İdarəsi
  5. Qaz Emalı Zavodu
  6. Nəqliyyat İdarəsi
  7. Neftqaztikinti Tresti
  8. Neftqazelmitədqiqatlayihə İnstitutu
  9. Neft Kəmərləri İdarəsi
  10. Marketinq və İqtisadi Əməliyyatlar
  11. Kompleks Qazma İşləri Tresti İdarəsi
  12. Karbamid Zavodu
  13. İnformasiya Texnologiyaları və Rabitə İdarəsi
  14. Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodu
  15. H.Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu
  16. Geologiya Geofizika İdarəsi
  17. Fontana Qarşı Dağmədənxilasetmə Hərbiləşdirilmiş Hissəsi
  18. Ekologiya İdarəsi
  19. Bakı Ali Neft Məktəbi
  20. Azəriqaz İB
  21. Azərikimya İB
  22. Azneft İB
  23. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı Jurnalı

 

Təqdim olunan planlarda müəssisə və təşkilatlar il ərzində tələbatlaırna uyğun alacaqları mal, iş və xidmətlərin adları ilə yanaşı planlaşdırılan həcmi də əks olunub. Məsələn,Neftqaztikinti Tresti 18269, Azneft İstehsalat Birliyi 4025, Kompleks Qazma İşləri Tresti İdarəsi1246, Azəriqaz İstehsalat Birliyi 981, Sosial İnkişaf İdarəsi 216 əmtəə mövqeyi üzrə illik satınalma ehtiyaclarını açıqlayıb.

Şübhəsiz ki, plana daxil edilən mal, iş və xidmətləri təqdim edən potensial təchizatçıların öz gələcək fəaliyyətini planlaşdırması baxımından satınalma planlarının ictimailəşdirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. 

Müqavilə bağlanmış satınalmalara gəldikdə, 2019-cu ildə qalib elan edilmiş və müqavilə bağlanmış cəmi 38 müsabiqə və bu müsabiqələrin qalibləri barədə məlumat ictimailəşdirilib. Həmin müsabiqələr aşağıdakılardır:

 

4. 2019-cu ildə  internet vasitəsilə açıqlanmış SOCAR-ın müəssisə və təşkilatlarının bağlanmış satınalma[3] müqavilələri

 

 

Satınalan təşkilat

Qa     Qalib şirkətlər (təchizatçılar)

Dəyəri, manatla

1.

“Azəriqaz” İB

“Polimart” MMC

14160

2.

“Azəriqaz” İB

«Boruavadanlıq» MMC

56109

3.

“Azəriqaz” İB

«Boruavadanlıq» MMC

59200

4.

“Azəriqaz” İB

“Universal Pro” MMC

60227

5.

“Azəriqaz” İB

“Hidroservis” MMC

25960

6.

“Azəriqaz” İB

“Fuad Kimya Servis” MMC

14764

7.

“Azəriqaz” İB

“MAYBO” MMC (Azərbaycan)

77575

8.

“Azəriqaz” İB

“Gəncə Cihazqayirma Zavodu” ASC

474124

9.

“Azəriqaz” İB

«Boruavadanlıq» MMC

94329

10.

“Azəriqaz” İB

“Viksa Metallergiya Zavodu”SC

174650

11.

“Azəriqaz” İB

Azəri Service MMC

66697

12.

“Azəriqaz” İB

"GOLDMOON" MMC (Azərbaycan)

10532

13.

“Azəriqaz” İB

“Nobel Elektrik” MMC

74292

14

“Azəriqaz” İB

“Gəncə Cihazqayirma Zavodu” ASC

194063

15.

“Azəriqaz” İB

“Engin Kağıt Mamülleri San. Ve Tic. Ltd.Şti” (Türkiyə)

1118560

16.

“Azəriqaz” İB

 “Тrubnaya metallurqiçeskaya kompaniya” Publik SC

2 850000

17.

“Azəriqaz” İB

«SPECTOR » MMC

56190

18.

“Azəriqaz” İB

"Eko Mərkəz" MMC

169160

19.

“Azəriqaz” İB

"Texnoprom" MMC

103132

20.

“Azəriqaz” İB

"Amil Ltd" MMC

38704

21.

“Azəriqaz” İB

Sigma Energy & Marine FZE-nin Azərb. Respublika filialı

420558

22.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

Tikon teknoloji DIŞ TİC.LTD ŞTİ.

23511

23.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Inpenta Group LP.

72010

24.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

“ AMOS Azerbaijan” MMC

4527

25.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

“Ali Services” MMC

6112

26.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

“Caspian İnspection Company ” MMC

9034

27.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

“Kaspianlab” L.P .

390320

28.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Beijing Geo-Vista Technology LTD.

3038400

29.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

Schlumberger Overseas S.A.

893073

30.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Kaspiyan Təhlükəsizlik Baltaları MMC

296582

31.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

Beijing Geo-Vista Technology LTD.

239160

32.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Inpenta Group LP.

602310

33.

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

Steel Repair Services MMC

84150

34.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Geoengineering MMC

1 377000

35

Geofizika və Geologiya  İdarəsi

GOWell Oilfield Technologies FZE .

2 443750

36.

Geofizika və Geologiya İdarəsi

Kaspianlab Enerji İthalat və İhracat” Limited şirkəti

1 665000

37.

Karbamid zavodu

“Çinar-Servis” İstehsalat Kommersiya Firması

53956

38.

Karbamid zavodu

“BK QRUP” MMC

10875

Cəmi məbləğ

17 362756

 

Cədvəldən göründüyü kimi, ümumi dəyəri 17.4 mln. manat olan 38 satınalma müqaviləsi haqda məlumat onlayn təqdim edilib. İctimaiyyət üçün açıq olan bağlanmış bu satınalınma müqavilələri SOCAR-ın 3 müəssisəsinə - Geofizika və Geologiya  idarəsi, Karbamid zavodu və “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinə aiddir.

 

5. SOCAR-ın satınalmalar sahəsində hesabatlılıq və şəffaflıq problemləri

 

Azərbaycan iqtisadiyyatının ən nəhəng şirkəti üçün ən ciddi problemlərdən biri kimi öz satınalma sistemini Azərbaycan hökumətinin yaratdığı vahid elektron satınalma portalına (https://etender.gov.az/) inteqrasiya etməməsidir. Vahid portalda ən azından artıq bağlanmış bütün satınalma müqavilələri barədə tam siyahı yerləşdirlir. Yuxarıda təqdim edilmiş məlumatlardan da  göründüyü kimi, SOCAR-ın tabeliyində olan 23 müəssisə və təşkilat öz satınalma planlarını onlayn şəkildə təqdim edib, onlardan 22 təsərrüfat subyektinin 900-ə yaxın açıq tenderlər üzrə satınalma elanı dərc edilib. Lakin il ərzində cəmi 17.4 mln. manat dəyərində 38 satınalma müqaviləsi haqda saytda məlumat açıqlanıb. Həm də cəmi 3 şirkətin satınalma müqaviləsi açıqlanıb. Bəs  yerdə qalan SOCAR-ın tabeliyində olan 20-ə yaxın təsərrüfat subyekitinin bağladığı müqavilər barədə məlumat hansı səbəbdən ictimailəşdirilmir? Hər il mal, iş və  və xidmət alışı üçün təchizatçılarla yüz milyonlarla manat məbləğində sazişlərə imza atan böyük bir şirkətin cəmi 17.4 mln. manat dəyərində satıanalma müqavilələri barədə məlumat açıqlaması hesabatlılıq və şəffaflıq sahəsində ciddi problemlərin olduğunu göstərir. Hər halda il ərzində təkcə açıq tender elanlarının sayının bir neçə yüz olması onu göstərir ki, faktiki satınalma müqavilələrinin də sayı cəmi açıqlanan 38 müqavilədən dəflərlə çoxdur. Məsələn, yuxarıda təqdim edilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2019-cu ildə SOCAR-ın açıq tender elanlarının yarısından çoxu 3 müəssisənin -   “Neftqaztikinti” tresti, “Azneft” İstehsalat Birliyi və “Kompleks qazma işləri” trestinin payına düşüb. Eləcə də açıqlanan satınalma planlarından da göründüyü kimi ən böyk mal və xidmət ehtiyacı olan subyektlər də elə adıçəkilən 3 müəssisədir. Amma SOCAR-ın saytında bu 3 nəhəng şirkətin hətta bir satınalma müqaviləsi barədə məlumat açıqlanmayıb.  ən maraqlı məqam: 2020-ci ilin 5 ayı artıq arxada qalıb, amma hələ də bu il ərzində bağlanmış heç bir müqavilə haqda məlumat sayta yerləşdirilməyib. Bu istiqamətdə ən sonuncu məlumat 2019-cu ilin noyabrına aiddir.

Əslində bu sualın özü də vacibdir: SOCAR-ın real olaraq kənar təchizatçılara sifariş verib pul ödəyərək aldığı illik mal, iş və xidmət döviyyəsinin həcmi nə qədərdir və bu sifarişlərin hansı hissəsi qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun olaraq satınalma prosedurundan keçir? Ümumilikdə şirkətin satın aldığı mal, iş və xidmət dövriyyəsində satınalma posedurlarına uyğun bağlanmış müqavilələrin xüsusi çəkisi nə qədərdir? Yaxud rəqabətli (açıq) satınalma və qeyri-rəqabətli satınalma dövriyyəsi arasında nisbət necədir? Şirkətin satın aldığı mal, iş və xidmətlərin natural həcmi və onların orta alış qiyməti nə qədər olub? Təbii ki, sualların ictimaiyyət üçün açıq cavabları yoxdur. Bu cavabların olmasının ən ideal yolu SOCAR-ın hər il maliyyə və fəaliyyət hesabatına əlavə olaraq satınalmaya dair yekun bir hesabat hazırlaması ola bilər. Yox əgər belə hesabat hazırlamaq niyyəti yoxdursa, ən azından satınalma üsulundan asılı olmayaraq bütün elanlar, bağlanmış müqavilələr və müqavilələrin icrasının nəticələri elektron qaydada vahid satınalma portalı üzərindən açıqlanmalıdır.     

Amma problem təkcə yalnız satınalma üsulundan (açıq tenderlər, bir mənbədən satınamla, təkliflər sorğusu, ikimərhələli tender və ya kotirovka sorğusu) asılı olmayaraq bağlanmış müqavilələrin çox az hissəsinin açıqlanmaması ilə də bitmir. SOCAR-ın yalnız öz saytı vasitəsilə açıqladığı müqavilələr üzrə məlumatlılıq səviyyəsi də hökumətin vahid elektron satınalma portalında anoloji informasiyalarla müqayisədə kifayət məhduddur. Məsələn, vahid elektron portaldan fərqli olaraq SOCAR öz saytında qalib təchiazatçı ilə bağlı bildirişin dərc edilmə tarixi, eləcə yerli qalib təchizatçılaırn VÖEN-i, xarici şirkətlərin mənşə ölkəsi barədə məlumat vermir. Halbuki effektiv ictimai nəzarət nöqteyi-nəzərdən bildirşin dərci tarixi qanunvericiliyin tələblərinə nə dərəcədə əməl edildiyini bilmək üçün vacibdir. Məsələn, “Dövlət satınalmaları haqqında” Qnunun 5-ci maddəsni əsasən, müqavilə bağlandıqdan 5 bank günü ərzində bu barədə məlumat satınalma elanının verildiyi media orqanında və ya portalda verilməlidir. Bu nümunədə isə müqavilənin tarixi var, lakin bu barədə məlumatın dərc edilmə tarixi təqdim edilmir. Bu halda, məsələn, müstəqil monitorinq aparan media və ya vətəndaş cəmiyyəti qanunda nəzərdə tutulan həmin 5 günlük müddətlə bağlı hüquqi tələbə əməl olunub olunmadığını necə müyyən edə bilər? Yaxud  VÖEN və mənşə ölkəsi barədə məlumat isə satınalan və təchizatçı şirkətlər arasında maraqlar konfliktinin olub-olmadığını araşdrımaq araşdırmaq üçün vacibdir.  Bəlkə hansısa xarici təchizatçı qanunverciliklə qadağan edilmiş ofşor subyektlərdir?

Hesabatlılıq və şəffaflıq baxımından daha bir problem budur ki, SOCAR kotirovka sorğuları və ya bir mənbədən satınalma kimi üsularla aparılan satınalma prosedurları ilə bağlı məlumatları (nə satınalma elanları, nə nəticələrlə bağlı bildirişlər, nə də bağlanmış müqavilərələ bağlı) ictimailəşdirilmir.

Dövlət Neft Şirkətinin satınalamlarla bağlı saytında qurduğu hazırkı məlumatlandırma sisteminin şəffaflıq baxımından daha ciddi bir problemi informasiyaların açıqlanması və təqdimat formasıdır. Məsələn, 25-ə yaxın təsərrüfat subyekti SOCAR adından satınalma həyata keçirir.  Saytda istər satınalma elanları, istəsə də bağlanmış müqavilələrin hansı hissəsinin hansı təsərrüfat subyektinə aid olduğunu aydınlaşdırmaq üçün bütün sənədələrin bir-bir araşdırılmasına ehtiyac var. Çünki bu sənədlərin hər ikisi tarixə görə yerləşdirilir, təsərrüfat subyektlərinin adını görmək üçün həmin informasiya mətnlərinin içərisinə daxil olmaq lazımdır. Nəzərə alaq ki, təkcə 2019-cu ildə 900-ə yaxın açıq satınalma elanı yerləşdirilib. Halbuki informasiya axtarışını asanlaşdırmaq üçün hər bir şirkət üçün ayrıca satınalma məlumat katoloqu yaratmaq mümkündür. Katoloq daxilində isə ilin ayları üzrə satınalma növlərinin hər biri üçün yaradılmış məlumat linkində satınalma elanlarını, satınalmanın nəticələrinə dair bildirişləri, bağlanmış müqavilələri, ləğv edilmiş satınalamaları, başa çatmış müqavilələri fərqli katoloqlarda yerləşdirmək mümkündür.   

 

6. SOCAR satınalmalarının elektronlaşdırılması problemi

 

Əslində SOCAR-ın satınalma prosedurlaırnda yuxarıda qeyd olunan informasiya məhdudluğu və şəffaflığa vəsilə olmayan pis hesabatlılığın əsas səbəblərindən biri də elektron satınalma sisteminin tətbiq edilməməsidir. Halbuki 28 dekabr 2018-ci ildə “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanuna elektron satınalma mexanizminin tətbiqinə dair müddəalar daxil edilib[4]. Həmin qanuna yeni əlavə edilən 50-1-ci maddəyə əsasən, satınalma predmetinin ehtimal olunan qiyməti 3,0 milyon ABŞ dollarının manat ekvivalentində və ya ondan aşağı olan malların (işlərin, xidmətlərin) satın alınması açıq tender üsulunu tətbiq etməklə elektron satınalma vasitəsilə keçirir. Bu o deməkdir ki, hazırlkı məzənnə ilə satınalma predmetinin ehtimal olunan qiyməti 50 min manatdan 5.1 mln. manatadək olan bütün satınalmaların məhz elektron qaydada aparılmalıdır. Elektron satınalma sistemi ənənəvi kağız daşıyıcılarda satınalamalardan fərqli olaraq bütün prosesin – elanın verilməsindən başlayaraq iddiaçılaırn təklifiləri təqdim etməsinə, tenderin əsas şərtlər topusunun əldə olunmasına, qalibin seçilməsinə, müqavilənin bağlanmasına, mal xidmətlər üçün hesab-fakturanın təqdim olunmasına qədər bütün prosesin elektronlaşdırılmasını, bu prosedurların hər birində canlı ünsiyyətdən və kağız daşıyıcılardan imtina edilməsini nəzərdə tutur.

Bütövlükdə “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanun Azərbaycanda elektron satınalmalarının təşkili mexanizmlərinin tam dəstini müəyyənləşdirib. Bura nələr daxildir?

 

  • Dövlət satınalmaları üzrə tenderlər, təkliflər sorğusu və kotirovka sorğusu barədə elanların və onların nəticələri barədə məlumatların dövlət satınalmaları üzrə rəsmi internet saytından yayılması (maddə 4.1.7);
  • Satınalan təşkilatın cari ilin oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq növbəti il üçün ilkin satınalma planını satınalma portalında yerləşdirməsi (maddə 4-1.1);
  • Növbəti ilin təsdqilənmiş dövlət büdcəsinin göstəricilərini aldıqdan sonrakı 10 bank günü ərzində satınalma planında dəqiqləşdirmə aparılaraq plan son variantı ilə bağlı portalda dəyişiklik edilməsi (maddə 4-1.2.);
  • Tender nəticəsində bağlanmış satınalma müqaviləsi barədə məlumatın 5 bank günü ərzində rəsmi internet saytında yerləşdirilməsi (maddə 5.3);
  • Elektron satınalma vasitəsilə açıq tender keçirilmədən digər satınalma üsullarının tətbiq edilməsi barədə qərar qəbul olunduqda, onu əsaslandıran səbəblər və şərtlər barədə portalda məlumatın verilməsi (maddə 10.1.12);
  • Dövlət satınalmaları portalı vasitəsilə satınalmalar həyata keçirildikdə elektron satınalmanın açılması və başa çatması vaxtı və tarixi barədə məlumatın portalda yayılması (maddə 10.1.13);
  • Tenderdə iştirak etmək üçün tender təklifi vermiş iddiaçıların sayı üçdən az olduqda satınalan təşkilat tenderin davamından imtina etdikdə uyğun məlumatın 5 bank günü ərzində rəsmi internet saytında yerləşdirilməsi (maddə 11.1); 
  • Elektron satınalma vasitəsilə açıq tenderin keçirilməsi barədə elanın tender təkliflərinin qiymətləndiriləcəyi gündən azı 20 bank günü əvvəl dövlət satınalmaları portalında dərc olunması (maddə 25.1-1); 
  • Tender satınalmalar portalı vasitəsilə həyata keçirildikdə nəticələrin elanın dərcindən sonrakı 20 bank günü ərzində qiymət təklifinin ardıcıllığına uyğun olaraq internet üzərindən avtomatik müəyyən olunması və qərar qəbulu elektron qaydada tender komissiyasına göndərilməsi, komissiya tərəfindən 1 bank günü ərzində  ən aşağı qiymət təklifi və ya keyfiyyət, yaxud texniki cəhətdən ən sərfəli təklifin qalib elan edilməsi (maddə 37.7);
  • Elektron satınalma vasitəsilə açıq tenderin keçirildikdə satınalan təşkilatın 3 bank günü ərzində qalib təchizatçıya bildirişi portalı vasitəsilə avtomatik qaydada göndərməsi (maddə 40.1-1);
  • Elektron satınalma vasitəsilə açıq tender keçirildikdə satınalma müqaviləsinin tenderin qalibi ilə portal üzərindən bağlanması (maddə 40.2-1.).

 

Qanunun bu tələbinin qüvvəyə minməsindən il yarım zaman ötməsinə baxmayaraq nə SOCAR vahid elektron satınalma portalına qoşulmağa tələsir, nə də ən azından özünün internet satınalma resursları üzərindən elektron satınalma mexanizminin tətbiqinə ehtiyac duyub. Hazırda SOCAR-ın satınalma təcrübəsində yalnız elanların verilməsi mərhələsi onlayn qaydada şirkətin saytı vasitəsilə yayılır. Ondan sonrakı bütün prosedur və mərhələlərin hamısı demək olar ki, ənənəvi qaydada kağız daşıyıcılar və təchizatçılarla canlı ünsiyyətə əsaslanır.

SOCAR kimi nəhəng və isətnilən səviyyədə texnoloji potensialı olan elektron satınalma sistemi qurmağa potensialı olan şirkət dünyada geniş yayılmış elektron hərrac və elektron ticarət üsulundan istifadə etmir. Halbuki seçim üçün meyarın yalnız satınalmanın maliyyə tutumu olduğu, həmçinin kiçik alışlar zamanı bu 2 üsuldan istifadə çox vacibdir.

SOCAR-ən elektron satınalma sisteminə inteqrasiya edilməməsi şirkətin nəhəng dövriyyə üzərində qurulan satınalma münasibətlərində korrupsiya risklərini artırmaqla yanaşı prosesə müstəqil media və vətəndaş cəmiyyətinin ictimai nəzrətçi rolunda qatılmasının qarşını alır. Məsələn, bu gün şirkətin satınalmaılarında mal, xidmət və iş alışı üçün istifadə etdiyi ehtimal olunan qiymətlər və faktiki müqavilə qiymətləri arasında fərq, eləcə də bu qiymətlərlə real orta bazar qiymətləri arasında fərq nə necədir? Qiymət kənarlaşmalarına nəzarəti kim edir və bu nəzarət nə dərəcədə effektivdir və korrupsiya risklərini ala biləcək gücdədir. Dünya təcrübəsində elektron satınalma sisteminə keçməklə bunun çox asan yolu tapılıb. Dövlət müəssisələrinin potensial olaraq ala biləcəyi bütün əmtəə, xidmət və işlərin elektron bazası, onları təqdim edən potensial təchizatçıların katoloqu və  müvafiq qiymət cədvəli yaradılır. Dövri olaraq (ən azı 6 ayda bir dəfə) qiymətlər yenilənir, yeni əmtəə (yaxud iş və xidmət) meyadana çıxırsa, malların elektron bazası yeniləmir. Bu cür elektron sistem işlədikdə artıq ehtimal olunan qiymətləri də müxtəlif mənbələrdən şifahi sorğular əsasında toplamağa ehtiyac qalmır, elektron baza özü anaoliji məhsullar üzrə bazarda olan ən aşağı, orta və yüksək qiymətləri təqdim edir.  Eyni zamanda müqavilə qiymələrinin real bazar qiymətlərindən kənarlaşması və bu səbəbdən yaranan korrupsiya riskləri də əhəmiyyətli dərəcədə aradan qalxmış olur.

Satınalmaların elektronlaşmamasının bir mühüm problemi də odur ki, SOCAR satınalma planlarını qanunun tələblərinə uyğun vaxtında ictimailəşdirmir.Belə ki, “Dövlət satınalamaları haqqında” Qanunun 4-1-ci maddəsinə əsasən, növbəti ilin satınalma planını ilkin variantı cari ilin oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq hazırlanaraq təsdiq edilməli və dövlət satınalmalarının vahid internet portalında yerləşdirilməlidir. Əgər dəqiqləşdirməyə ehtyac yaranarsa,  satınalma planlar üzərində əlavə və dəyişikliklər edilməklə sənədcari ilin sonundan gec olmayaraq vahid internet portalında yayılmalıdır. Amma SOCAR-ın saytında 2020-ci ilin satınalma planları yoxdur- baxmayaraq ki, ilin 5 ayı artıq geridə qalıb.

Elektron satınalma infrastrukturu elə qurulmalıdır ki, SOCAR kimi nəhəng satınalma dövriyyəsi olan şirkətin təchizatçılarla qarşılıqlı maliyyə münasibətlərində korrupsiya risklərini aşkarlamaq mümkün olsun. Bunun bir mexanizmi kimi yuxarıda elektron qiymət bazasının yaradılamsı qeyd edildi. Amma daha mühüm vasitə onlayn monitoriqn modulunun yaradılmasıdır. Məsələn, eyni şirkətin və ya eyni təcisçilərin olduğu şirkətlərin SOCAR-ın satınlamalarında payı, yaxud belə şirkətilərin il ərzində təchizatda iştirak edən bütün şirkətlərə nisbəti necədir? Əbn böyük payı olan 5 və ya 10 təchizatçının ümumi satınalma dövriyyəsində payı nə qədərdir? Ofşorlara qeydiyyatı olan şirkətlərin satınalamarda payı necədir? Elektron satınalma sieteminin açıq məlumat bazası bu suallar əsasında müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin münətəzəm monitorinq aparması üçün zəruri infrastruktura malik olmalıdır.

 

7. Satınalmalırın şəffaflıq və hesabatlılıqla bağlı analizinin əsas nəticələri və təkmilləşdirilməsi vacib olan istiqamətlər

 

SOCAR-ın satınalmalarının şəffaflıq, hesabatlılıq və qanunauyğunluğu baxımından aparılan analizin bəzi nəticləri və sistemin təkmilləşdirilməsi üçün atılması vacib olan addımlar aşağıdakılardır:

 

NƏTİCƏ 1.

Şirkətin satınalma təcrübəsinin analizində ortaya çıxan əsas nəticələrdən biri də bu oldu ki, SOCAR-ın özünün hazırladğığı və təcrübədə tətbiq etdiyi satınalma standartları[5]ilə bu sahədə milli qanunvericilik arasındı müəyyən fərqlər var. İstənilən şirkət özünün fəaliyyət sahələrilə bağlı nizamnaməsinə uyğun qaydada müxtəlif standratlar, o cümlədən satınalma  standartları hazırlayıb istifadə etməkdə tam sərbəstdir. Lakin söhbət dövlət şirkətlərindən gedirsə, onların standartları müvafiq sahədə milli qanunvericiliyin tələblərindən kənara çıxa bilməz. “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun 1-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasında dövlət müəssisə və təşkilatları (idarələri), nizamnamə fondunda dövlətin payı 30 faiz və daha çox olan müəssisə və təşkilatlar tərəfindən malların (işlərin və xidmətlərin) dövlət vəsaitləri, dövlətin aldığı və dövlət zəmanəti ilə alınmış kreditlər və qrantlar hesabına satın alınması məhz bu qanunun tələbləri əsasında həyata keçirilir. SOCAR isə 100% kapitalı dövlətə məxsus təsərrüfat subyektidir.  Həmin maddədə yalnız 2 istisna var: dövlət müəssisə və təşkilatları tərəfindən ərzaq məhsullarının mərkəzləşdirilmiş qaydada dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına satın alınması və birinci instansiya məhkəmələrində kargüzarlığın aparılması ilə bağlı dəftərxana ləvazimatlarının satınalınması müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi fərqli qaydalarla reallaşdırılır.

SOCAR-ın özünün təsdiq etdiyi və təcrübədə istifadə olunan satınalma standartlarında “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunda nəzərdə tutulan normalardan fərqli olan normalar və ya ziddiyələr varmı? Sənədin analizi göstərir ki, müəyyən ziddiyyət və kənarlaşmalar var, aşğıdakı 3 mühüm nümunənin timsalında bu kənarlaşmalır görmək olar:

 

SOCAR-ın satınalmalar siyasəti” adlı sənədin 1.15-ci maddəsində qeyd edilir ki, SOCAR-ın prezidenti tərəfindən müəyyən edilmiş həddən yüksək olmadıqda malların (işlərin və xidmətlərin) satın alınması hazırki normativ sənədlərlə müəyyən edilmiş satınalma prosedurlarından kənar həyata keçirilir. Halbuki bütün dövlət müəssisələri üçün satınalma üsullarının seçimi və bu üsullar üçün minimum və maksimum dəyər həddini “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanun və ya bu Qanunun icrasınə təmin etmək üçün müvafiq hökumət normativ-hüquqi aktları təmin edir. Məsələn, Qanunun 16.1, 17.1 və 50-1-ci maddələrinin tələblərinə görə, satınalamaların hansı halda açıq tender (rəqabətli üsul), hansı halda qeyri-rəqabətli satınalma üsulları, hansı halda isə elektron satınalma formatında həyata keçirilməsi və satınalmanın dəyəri baxımından bu üsulların seçimi üçün yuxarı həddin müəyyən edilməsi mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətinə aiddir. Məhz “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun tətiqinə dair ölkə Prezidentinin fərmanı ilə səlahiyyətlənidirilən Maliyyə Nazirliyinin 20 may 2013-cü ildə təsdiqlədiyi “Malların (işlərin və xidmətlərin) dövlət satınalmalarının açıq tender və kotirovkalar sorğusu üsulları ilə aparılması üçün minimum məbləğlərin və satınalınan xidmətlər barədə bildirişin beynəlxalq miqyasda geniş yayılan mətbuat orqanında və internetdə dərc edilməsi üçün məbləğin müəyyən edilməsi barədə” 12 saylı Qərara əsasən, dövlət satınalmalarının açıq tender üsulu ilə aparılması üçün malların (işlərin və xidmətlərin) ehtimal olunan qiymətinin minimum məbləği 50,0 (əlli) min manat müəyyən edilib. Öz növbəsində, dövlət satınalmalarının kotirovkalar sorğusu üsulu ilə aparılması üçün malların (işlərin və xidmətlərin) ehtimal olunan qiymətinin minimum məbləği 5,0 (beş) min manatdır[6]. Eyni zamanda, Qanunun özündə birbaşa müəyyən edilir ki, dəyəri 50 min manatdan 5.1 mln. manatadək olan satınalmalar üçün elektron qaydada açıq satınalma üsulu tətbiq olunmlıdır.

 

SOCAR-ın satınalmalar siyasəti” adlı sənədin1.6-cı maddəsində “dövlət vəsaiti” anlayışı dedikdə yalnız dövlət büdcəsi, dövlətin aldığı və dövlət zəmanəti ilə alınmış kreditlər və qrantlar qeyd edilib. Halbuki “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun 2-ci  maddəsində “dövlət vəsaiti” anlayışının izahı belə verilib: “Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinin vəsaiti, dövlət tərəfindən bağlanmış beynəlxalq sazişlərə və müqavilələrə əsasən alınmış kreditlər, qrantlar, xarici yardımlar, büdcədən maliyyələşdirilən təşkilatların büdcədənkənar fondlarının vəsaiti və qanunvericiliklə dövlət vəsaitinə aid edilən digər vəsaitlər”.

Şübhəsiz ki, dövlətin mülkiyyətində olan istənilən müəssisənin əldə etdiyi istənilən formada gəlir və ya aktiv dövlətə məxsusdur, dövlət vəsaiti adlandırılır. Sadəcə belə hüquqi izah SOCAR-ın yanaşmasına uyğundur – şirkət öz gəlirləri hesabına əldə etdiyi vəsaitlər, yaxud dövlət zəmanətilə almadığı kreditlər hesabına satınalmaları “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun tələblərindən kənar, öz standartlarına uyğun həyata keçirdikdə, bunun üçün hquqi əsaslar göstərə biləcəyini düşünür.

 

Satınalmalara dair Təlimatlar” adlı sənəddə qeyd edilir ki, başlanmış ilin yanvar ayının 10-dək bütün satınalmalar proqnozlarının təsdiq (Satınalma Komitəsi) olunur və il boyu proqnozlarda baş verən dəyişikliklər barədə Baş ofisin İxtisaslaşmış Təchizat Bölməsinə məlumat verilir. Halbuki “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunun 4-1-ci maddəsinə görə, bu qanunun subyekti olan bütün satınalan təşkilatlar növbəti ilin ilkin satınalma planlarını cari ilin oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq təsdiqləməli, dövlət satınalmalarının vahid internet portalında yerləşdirməli və  dekabrın sonundan gec olmayaraq dəqiqləşdirmələrə ehtiyac olarsa, olan planlar üzərində dəyişiklik edib son varinant yenidən internet portalı vasitəsilə ictimailəşdirilməlidir. Satınalan təşkilat ayda bir dəfədən çox olmamaq şərtilə satınalma planında dəyişiklik edə bilər. Lakin bu dəyişikliklər barədə qərar qəbul olunduqdan sonrakı 5 bank günü ərzində müvafiq məlumat dəyişikliyə səbəb olmuş hüquqi əsas göstərilməklə dövlət satınalmalarının vahid internet portalında yerləşdirilməlidir. Satınalma planları barədə müvfiq tələblər yalnız müdafiə və milli təhlükəsizlik ehtiyacları üçün keçirilən satınalmalara şamil edilmir.

Göründüyü kimi, SOCAR-ın standartlarında satınalma planlarının həm təsdiqi müddəti, həm də plana il boyu dəyişiklik və bu dəyişiklik barədə bütün maraqlı tərəflərin məlumatlandırılması ilə bağlı nəzərdə tutulan müddəlar milli qanunvericilikdə təsbit edilmiş hüquqi mexanizmlərdən fərqlidir.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq, həm dövlət satınalmalarının təşklinə məsul olan ali icra hakimiyyəti orqanı, həm də dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi üzərində xarici audit orqanı (Hesablama Palatası) mütləq qaydada SOCAR-ın öz qərarları ilə təsdiqlədiyi satınalma standartlarının dövlət satınalmaları ilə bağlı ölkə qanunvericiliyinə uyğunluğunun qiymətləndirməsini aparmalı, yuxarıda qeyd olunan nümunələrdəki kimi istənilən kənarlaşma aradan qaldırılmalıdır.

 

NƏTİCƏ 2.

SOCAR-ın satınalma elanlarının, eləcə də satınalma müqavilələrinin, bu müqavilələr üzə qalib şirkətlərin çox az hissəsi barədə internet üzərindən məlumatlar yayılır.Yalnız açıq tender üsulu ilə keçirilən elanların hamısı, bu üsulla qalibi elan olunan müqavilələrin və qalib şirkətlərin isə çox az hissəsi barədə internetdə məlumatlar paylaşılır.

Şirkətin satınalmalarında şəffaflıq üçün ciddi problemyaradan bu çatışmazlığın otradan qaldırılması üçün satınalma üsulundan asılı olmayaraq bütün elanlarının internet vasitəsilə ictimailəşdirilməsi, bağlanmış bütün müqavilələrin, eləcə də istinasız olaraq şirkətin tabeliyində olan bütün təsərrüfat subyektlərinin bağladığı satınalma müqavilələrinin, xüsusilə də qalib təchizatçıların adlarının internetdə yerləşdirilməsi təmin edilməlidir, səlahiyyətli hakimiyyət orqanları bu məsələni diqqətdə saxlamalıdır.

 

NƏTİCƏ 3.

SOCAR-ən elektron satınalma sisteminə keçidi ləngiyib, şirkəti özünün satınalma prosedurlarının reallaşdırılmasını hökumətin vahid elektron satınalma portalına inteqrasiya etməyib.

2018-ci ildə dövlət satınalmalarına dairqanunvericiliyə edilən dəyişikliyə əsasən  satınalma predmetinin ehtimal olunan qiyməti 50 min manatdan 5.1 mln. manatadək olan bütün satınalmaların məhz elektron qaydada, həmçinin açıq tenderlər formasında aparılmalıdır.

Səlahiyyətli ali dövlət orqanları tərəfindən SOCAR-ın satınalma sisteminin vahid dövlət elektron satınalma portalına inteqrasiyası mütləq baş verməli, qanunvericiliyn tələblərinə uyğun olaraq dəyəri 50 min manatı ötən bütün satınalamaların elektron açıq müsabiqələr vasitəsilə həyata keçirilməsi şirkət üçün icbari hüquqi tələbə çevrilməlidir.   

 

NƏTİCƏ 4.

SOCAR-ın ayrıca satınalma hesabatı yoxdur və belə bir hesabatın yoxluğu şirkətin real satınalma dövriyyəsini və potensialını qiymətləndirməyə, bu dövriyyə üzərində ictimai nəzarəti təmin etmək imkansız olur. Belə bir illik hesabat mütləq hazırlanmalı və həmin sənəddə şirkətin illik xərclərində kənar təchizatçılardan aldığı mal, iş və xidmət dövriyyəsinin ümumi həcmi, həmin sifarişlərin satınalma üsullarına görə, eləcə də rəqabətli və qeyri-rəqbətli üsullar üzrə bölgüsü barədə statistik məlumatlar açıqlanmalıdır.

 

NƏTİCƏ 5.

SOCAR-ın satınalmalarında korrupsiya risklərini qiymətləndirmək üçün mexanizmlər və məlumat bazası çox məhduddur. Bunun üçün istənilən sifarişçi şirkətin satınalmalarında mal, xidmət və iş alışı üçün istifadə etdiyi ehtimal olunan qiymətlər və faktiki müqavilə qiymətləri arasında fərq, eləcə də bu qiymətlərlə real orta bazar qiymətləri arasında fərq barədə, şirkətin il ərzində baş tutan satınalma dövriyyəsində ən böyük payı olan ilk 5,10 və 50 şirkətin adı və xüsusi çəkisi və s. kimi məlumatlar ictimai monitorinq üçün əlçatan olmalıdır. 

 

NHMT IB-nin ekspert qrupu


[1]http://socar.gov.az/socar/az/company/procurement-supply-chain-management/contract-awards

[2]http://socar.gov.az/socar/az/company/organization/azerbaijan-oil-industry-journal

[3]http://socar.gov.az/socar/az/company/procurement-supply-chain-management/contract-awards

[4]http://www.e-qanun.az/framework/1029

[5]http://socar.gov.az/socar/az/company/socar-standards/socar-standards

[6]http://www.e-qanun.az/framework/25878