NHMT - Əmək hüquqları və iş təhlükəsizliyi unudulur: Həmkarlar ittifaqları isə susur

Əmək hüquqları və iş təhlükəsizliyi unudulur: Həmkarlar ittifaqları isə susur

MÜƏLLİF: NHMT At: 12 Mart 2025

Əmək hüquqları və iş təhlükəsizliyi unudulur: Həmkarlar ittifaqları isə susur

MÜNDƏRİCAT

 

1.  Giriş

2.  İşçilərin təməl hüquqları nədən ibarətdir?

3 . Əmək hüquqlarının müdafiəsini təşkil edən qanuni və hüquqi aktlar

4 . İşçi hüquqları və əmək münahisələri statistikada 

5.  İş yerlərində həmkarlar təşkilatının həmkarlarına münasibəti

6 . Həmkarlar təşkilatlarına üzv olanların sayı azalıb, kölgə istisadiyyatında çalışanlar isə müdafiəsiz qalıb

7 . Nəticə və tövsiyələr


Bakı 2025-ci il

 

GİRİŞ

 

Müasir dövrdə işçilərin hüquqlarının qorunması hər bir cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafının əsas göstəricilərindən biri hesab olunur. Dünyanın digər ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da işçilərin hüquqları tez-tez pozulur, bu da onların iş şəraitini çətinləşdirir. İşçi hüquqlarının pozulması hallarının çox olması, bu, həm onların rifahına, həm də ümumi iş mühitinə mənfi təsir göstərir. Hüquq pozuntuları müxtəlif formalarda özünü göstərə bilər. Ən çox rast gəlinən hallar arasında qeyri-qanuni işdən çıxarılma, əməkhaqqının gecikdirilməsi və ya tam ödənilməməsi, iş saatlarının normadan artıq olması, əmək müqavilələrinin bağlanmaması və ya şərtlərinin birtərəfli pozulması kimi məsələlər yer alır. Bununla yanaşı, bəzi işəgötürənlər işçilərin sosial təminatlarını ödəməkdən yayınır, onların sağlamlıq və təhlükəsizlik şəraitinə diqqət yetirmir, hətta psixoloji və fiziki təzyiqlərə yol verirlər. 

İşçi hüquqlarının pozulması təkcə fərdi işçilərə deyil, bütövlükdə cəmiyyətə və iqtisadiyyata da mənfi təsir göstərir. Belə halların yayılması iş bazarında qeyri-rəsmi məşğulluğun artmasına, məhsuldarlığın azalmasına və ümumi sosial rifahın zəifləməsinə gətirib çıxarır. Bütün bunlar göstərir ki, işçi hüquqlarının qorunması təkcə etik məsələ deyil, həm də iqtisadi və sosial stabillik üçün vacib şərtdir.

 

Azərbaycanda bu istiqamətdə mühüm hüquqi baza mövcud olsa da, real iş mühitində ciddi problemlər qalmaqdadır. Bu tədqiqatda Azərbaycanda iş yerlərində işçilərin hüquqlarının müdafiəsini təşkil edilməsi məsələsinə toxunulub. Xüsusilə, istehsalat və özəl sektorda bu istiqamətdə mövcud vəziyyət təhlil edilib. 

 

1. İşçilərin təməl hüquqları nədən ibarətdir?

 

Ümumiyyətlə, dünyada qəbul edilən qaydalara əsasən, işçilərin bir sıra təməl hüquqları var. Bu hüquqlar onları əlverişli və təhlükəsiz iş şəraitinin yaradılmasında, əmək normalarına uyğun gördüyü iş müqabilində layiqli qazancın əldə edilməsində, sosial müdafiəsinin təşkilində yardım olur. Beləliklə, təməl hüquqlar sırasında aşağıdakıları göstərmək olar: 

- Əmək müqaviləsinin bağlanması -  Müqavilədə əməkhaqqı, iş saatları, məzuniyyət, vəzifələr və digər şərtlər göstərilməlidir.

- Əməkhaqqı və digər ödənişlər - İşçi gördüyü işə görə vaxtında və tam həcmdə əməkhaqqı almaq hüququna malikdir. Beləliklə, həftəlik iş saatlarından artıq işlədikdə əlavə ödənişlər tələb etməlidir. Həmçinin minimum əməkhaqqından aşağı maaş təklif edilə bilməz.

- Məzuniyyət hüququnun təmini.

- Təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti təmini - İşəgötürən iş yerində təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməlidir. İşçilər iş yerində zədələnərsə və ya xəstələnsə, kompensasiya tələb edə bilərlər.

- İşdən çıxarılma və müdafiə hüquqları- İşçini əsaslı səbəb olmadan işdən çıxarmaq qadağandır. Əgər işçi qanunsuz olaraq işdən azad edilərsə, məhkəməyə müraciət edə bilər. İşdən çıxarıldıqda müəyyən hallarda kompensasiya tələb etmək hüququ var.

 

2. Əmək hüquqlarının müdafiəsini təşkil edən qanuni və hüquqi aktlar

 

Yuxarıda sadalanan təməl hüquqlar Azərbaycanda müvafiq qanunvericilik bazası, hüquqi aktlarla tənzimlənir. Bunlar aşağıdakılardır:

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası işçilərin əmək hüquqlarını, sosial təminatını və layiqli əmək şəraitinə malik olmaq hüququnu təsbit edir.

Əmək Məcəlləsi əmək münasibətlərini tənzimləyən əsas qanundur. İşçilərin və işəgötürənlərin hüquq və vəzifələrini, əmək müqavilələrinin bağlanması, dəyişdirilməsi və ləğv edilmə qaydalarını, iş və istirahət vaxtını, əməkhaqqının ödənilməsini və digər əmək münasibətlərini müəyyən edir.

“Məşğulluq haqqında” Qanun işsizliyin azaldılması, məşğulluğun artırılması və işçilərin sosial müdafiəsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.

“Həmkarlar İttifaqları Haqqında” Qanun  işçilərin üzv olduqları həmkarla  ittifaqları vasitəsilə hüquqlarının müdafiəsini təmin edir.

“İstehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarına görə icbari sığorta haqqında Qanun” işçilərin istehsalatda baş verən hadisələr nəticəsində qorunmasını nəzərdə tutur.

«Kollektiv müqavilələr və sazişlər haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunlarına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə” Qanun ictimai nəzarətin həyata keçirilməsini təmin edir. 

Nazirlər Kabinetinin əmək şəraiti və təhlükəsizliyə dair qərarları  mövcuddur. Bu qərarlar iş yerlərində təhlükəsizlik standartlarını və əməyin mühafizəsi qaydalarını müəyyən edir.

Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) konvensiyalarına qoşulub.[1]

 

Bu qanun və sazişlər əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi, işçilərin hüquqlarının qorunması və layiqli əmək şəraitinin yaradılması baxımından mühüm rol oynayır. Lakin onların icrası və tətbiqi sahəsində müəyyən problemlər mövcuddur. Qanunların icrasına nəzarət edən orqanlar Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti, həmkarlar ittifaqlarıdır. Eyni zamanda vətəndaşlar məhkəmə və prokurorluq orqanlarına da bu istiqamətdə şikayət və ərazilərini təqdim edə, hüquqlarının bərpası istiqamətində tələblər irəli sürə bilərlər.  

 

3. İşçi hüquqları və əmək münahisələri statistikada

 

Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin (DƏMX) hesabatlarından görünür ki, 2024-cü ildə vətəndaşlardan alınan şikayət məzmunlu ərizələrin sayı kəskin şəkildə artıb. Belə ki, Xidmətə 2024-cü ildə 23 min 222 şikayət məzmunlu ərizə daxil olub.[2] 2023-cü ilə nisbətən şikayətlər 31 faiz artıb. Belə ki, 2023-cü ildə sözügedən məzmunlu şikayət ərizələrinin sayı 16 min 17  təşkil edib. [3]

 

2024-cü ildə DƏMX-ə daxil olan şikayət ərizələrin 7223-ü qadınlara, 15999-u isə kişilərə məxsus olub. Qurumun xidmətində qeyd edilir ki, müxtəlif orqanlardan daxil olmuş materialların və vətəndaş müraciətlərinin araşdırılması zamanı 2665 halda işəgötürənlər və onların vəzifəli şəxsləri tərəfindən əmək qanunvericiliyinin tələblərinin pozulduğu aşkar edilib.

 

Xidmət tərəfindən görülmüş tədbirlər nəticəsində vətəndaşlara gecikdirilmiş və ödənilməli olan 213 min 102,7 manat məbləğində vəsaitin ödənilməsi təmin edilib. Həmin ödənişlərin 88,6 faizi və ya 189 min 011,83 manatı əməkhaqqı; 1,2 faizi və ya 2204  manatı zərərə görə ödənc; 10,2 faizi və ya 21 min 886,87 manatı sosial müavinət və kompensasiyadan ibarət olub. 

 

Xidmətin 2023-cu ilin hesabatında isə göstərilir ki, 471 min 556,73 manat məbləğində vəsaitin ödənilməsi təmin edilib. Bunun 78,5 faizi və ya 370 min 047 manatı əməkhaqqları; 2,9 faizi  və ya 13 min 601 manatı zərərə görə ödənc; 18,6 faizi və ya 87 min 907,91 manatı sosial müavinətlər və kompensasiya ödənişləri təşkil edib. 

 

Eyni zamanda, hesabatlarda 2024-cü ildə əmək müqavilələrinə qanunvericiliyin tələbləri pozulmaqla xitam verilmiş 61 nəfər, 2023-cü ildə isə 107 nəfər öz əvvəlki işinə bərpa edildiyi qeyd edilir.

 

Təəssuf ki, DƏMX-nin hesabatlarında şikayət ərizələrinin və bərpa olunan ödənişlərin dövlət və özəl sektor üzrə bölgüsü təqdim edilmir.  Habelə əmək hüquqlarının  iqtisadiyyatın daha çox hansı fəaliyyət sahələrində pozulmasına dair də səhih məlumata rast gəlmək olmur.

 

Lakin Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı müəyyən statistik göstəriciləri əldə etmək mümkündür. Cədvəl 1-də göstərildiyi kimi, istehsalatda baş verən bədbəxt hadisələr nəticəsində əmək qabiliyyətini itirən və ölənlərin sayı 2023-cü ildə 454 nəfərə çatıb ki, bu da 2022-ci illə müqayisədə 1,6 dəfə artım deməkdir. Xatırladaq ki, 2022-ci ildə bu göstərici 281 nəfər təşkil edib.

 

Ölüm hallarına gəldikdə isə 2023-cü ildə istehsalatda baş verən bədbəxt hadisələr nəticəsində 70 nəfər, 2022-ci ildə isə 34 nəfər həyatını itirib. Bədbəxt hadisələrin əsasən tikinti, emal sənayesi, mədənçıxarma sənayesi, nəqliyyat və anbar təsərrüfatı sahələrində qeydə alındığı bildirilir. [4]

 

Bu hadisələrin artması təhlükəsiz iş şəraitinin təşkilində nəzarətin kifayət qədər effektiv olmadığını göstərir.

 

 

Cədvəl 1-ə əsasən deyə bilərik ki, 2023-cü ildə baş verən bədbəxt hadisələr nəticəsində əmək qabiliyyətini itirən və ölənlərin ən çoxu tikinti sektorunda qeydə alınıb. Belə ki, həmin dövrdə tikinti sahəsində 79 bədbəxt hadisə baş verib və onların 18-i ölümlə nəticələnib. Əvvəlki illərin statistik göstəriciləri də tikinti sektorunda baş verən bədbəxt hadisələrin digər fəaliyyət sahələri ilə müqayisədə daha yüksək olduğunu göstərir.

 

2023-cü ildə emal sənayesində 47 bədbəxt hadisə qeydə alınıb, bunlardan 8-i ölümlə nəticələnib.

 

Nəqliyyat və anbar təsərrüfatında baş verən 38 bədbəxt hadisədən 4-ü, mədənçıxarma sənayesində qeydə alınan 28 bədbəxt hadisədən 4-ü, elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sahəsində isə baş verən 27 bədbəxt hadisədən 10-u ölümə səbəb olub.

 

Vətəndaşlar tərəfindən əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı prokurorluq orqanlarına edilən şikayətlərin sayı da əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Cədvəl 2-yə əsasən, 2023-cü ildə prokurorluq orqanları tərəfindən 754 şikayət qeydə alınıb. 2022-ci ildə isə bu göstərici 288 olub. Şikayətlərin sayı 2,6 dəfə artsa da, təmin edilən işlərin sayı da nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlib. Belə ki, 2023-cü ildə şikayətlərin 239-u təmin edilib. Halbuki, 2022-ci ildə cəmi 7 şikayət təmin olunmuşdu. [5]  

 

Cədvəl 3-də göstərilən birinci instansiya məhkəmələrində baxılan işlərə dair statistikaya nəzər yetirdikdə, 2023-cü ildə yerli məhkəmələrdə əmək mübahisələri ilə bağlı 837 işə baxıldığı görünür. Əvvəlki illərlə müqayisədə əmək mübahisələri üzrə işlərin sayında artım müşahidə edilir. Belə ki, birinci instansiya məhkəmələrində 2022-ci ildə 753, 2021-ci ildə 796, 2020-ci ildə isə 629 belə iş qeydə alınıb. [6]

 

Baxılan işlərin böyük hissəsini işə bərpa ilə bağlı məhkəmə qərarları təşkil edir. 2023-cü ildə 360 nəfərin, 2022-ci ildə 753 nəfərin, 2021-ci ildə 796 nəfərin, 2020-ci ildə isə 629 nəfərin işə bərpası ilə bağlı məhkəmə qərarı çıxarılıb.

 

 

Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin və Dövlət Statistika Komitəsinin məlumat bazasının təhlili göstərir ki, respublika ərazisində son iki ildə əmək mübahisələrinin sayı artıb, layiqli, təhlükəsiz iş şəraitinin təmin olunmasında ciddi problemlər isə həll olunmamış qalır.

 

Neftçilərin Hüquqlarının Müdafiəsi Təşkilatının (NHMT) hesabatlarında da əmək qanunvericiliyinin pozulmasına dair kifayət qədər faktlara rast gəlinir. NHMT bu pozuntularla bağlı məlumatları dərc edib ictimailəşdirsə də, problemlərin həlli istiqamətində irəliləyiş müşahidə edilmir. Əksinə, bəzi sahələrdə vəziyyət daha da ağırlaşıb.

 

Məsələn, 2024-cü ilin hesabatına əsasən, “Azəriqaz” İB TTİ-nin 18 işçisi ezamiyyə xərclərinin düzgün ödənilməməsi və əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə və İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilə (Ombudsmana) müraciət edib. Lakin bu müraciət onların əleyhinə çevrilib və nəticədə şikayətçilər günahkar çıxarılıb.

 

“Yuxarı instansiyalara şikayət edən işçilər təqiblərə məruz qalıblar.  Şikayət edilən qurum(TTİ) tərəfindən şikayət ərizəsinə qol çəkmiş 18 nəfər işçidən üzür ərizəsi alınıb və şikayət ərizəsinə qol çəkmiş işçilərə mənəvi və psixoloji təzyiq göstərilib” deyə hesabatda qeyd olunub. [7]

 

Bu hallar onu göstərir ki, işçilərin şikayətləri hər zaman qeydə alınmır və hətta çoxu baxılmamış qalır. Hüquqlarının pozulmasına etiraz edən işçilər isə ciddi təzyiqlərlə üzləşə bilərlər.

 

4. İş yerlərində həmkarlar təşkilatının həmkarlarına münasibəti

 

Əslində, işçilərin hüquqlarının qorunması, şikayətlərin artmasının qarşısının alınması və bürokratik təzyiqlərin aradan qaldırılması baxımından əsas qurumlardan biri həmkarlar ittifaqlarıdır. Bu ittifaqlar işəgötürən tərəfin davranışlarına ictimai nəzarət funksiyasını həyata keçirməlidir.

 

Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının (AHİK) il ərzində görülən işlərlə tanış olmaq istəsək də, rəsmi saytlarında bu barədə hər hansı məlumatın yer almadığını müşahidə etdik. Halbuki, işçilərin əməkhaqlarından 1-2% üzvlük haqqı məhz həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti üçün tutulur. Buna görə də, ictimai təşkilat kimi AHİK yığılan vəsaitin hesabatlılığını təmin etməlidir.

 

AHİK-in əsas funksiyalarına üzv təşkilatların mənafelərinin təmsil edilməsi, əmək və sosial-iqtisadi məsələlər üzrə qanunvericilik aktlarının işlənib hazırlanmasında iştirakı, vətəndaşların əmək hüquqlarının və həyat səviyyələrinin yüksəlməsinə uyğun olaraq qorunması məqsədilə tədbirlərin həyata keçirilməsi daxildir. Bundan başqa, məşğulluq sahəsində qanunvericiliyə əməl olunmasına zərurətin təmin edilməsi, beynəlxalq həmkarlar ittifaqı hərəkatında iştirak etməsi, tabelikdə olan və əməkçilərin sanatoriya - kurort müalicəsi və istirahəti, ekskursiya - turizm, mədəni-maarif və idmanla məşğul olan təşkilatların fəaliyyətlərinin istiqamətləndirilməsi də Konfederasiyanın funksiyalarına aiddir.

Bu gün Azərbaycanda nə qədər həmkarlar təşkilatları var? Əsasən hansı fəaliyyətlə məşğuldurlar?

 

AHİK-in rəsmi saytında qeyd olunur ki, qurum 11 min 616 həmkarlar ittifaqı təşkilatını və 1 milyon 34 min 701 üzvü özündə birləşdirir. Eyni zamanda, 27 sahə üzrə həmkarlar ittifaqı birlikləri mövcuddur və bu birliklər üzvlərinin əmək, sosial-iqtisadi hüquqlarını və mənafelərini təmsil edərək müdafiə etməyi qarşısına məqsəd qoyub. [8]

27 sahə üzrə həmkarlar ittifaqları aşağıdakılardır:

Aviasiya İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Avtomobil Nəqliyyatı və Yol Təsərrüfatı İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azad Həmkarlar İttifaqı

Bələdiyyə İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

"Baku Stil Kompani" MMC İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Birliyi

Dəmiryolçuların Müsəqil Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Dəniz Nəqliyyatı İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Dövlət İdarələri və İctimai Xidmət İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Fövqəladə Hallar Nazirliyi İşçilərinin Həmkarlar İttifaqı Komitəsi

Elektroenergetika və Elektrotexnika Sənayesi İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

"Xidmət-İş" Həmkarlar İttifaqı Federasiyası

Azərbaycan Respublikası "İnşaat-İş" Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

"Kənd-Qida-İş" Həmkarlar İttifaqı Fedarasiyası

Metal İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Federasiyası

Mədəniyyət İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Müdafiə Sənayesi İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Metropoliten İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Birliyi

Neft və Qaz Sənayesi İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Naxçıvan Muxtar Respublikası Həmkarlar İttifaqları Şurası

Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiya İşçiləri Müstəqil Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Gömrük İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Sahibkarlıq, Özəl Elm və Yüngül Sənaye İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Səhiyyə İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Təbii Sərvətlər və Ekologiya İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Təhsil İşçiləri Azad Həmkarlar İttifaqı Respublikası Komitəsi

Yerli Sənaye və Kommunal Məişət Müəssisələri İşçilərinin Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

Azərbaycan Su Təsərrüfatı İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi

 

Yuxarıda sadalanan həmkarlar ittifaqları birlikləri əsasən dövlət qurumlarını və dövlət hesablı təsərrüfat müəssisələrini əhatə edir. Özəl sektorda həmkarlar təşkilatlarının təmsilçiliyi isə demək olar ki, yoxdur. Mövcud olanlar isə çox az sayda sahəni əhatə edir və əsasən sovet dövründə yaradılan təşkilatların bazasında formalaşıb.

 

Azərbaycanda qanunvericilik baxımından, xüsusilə bağlanan kollektiv müqavilələr işçilərin həmkarlar ittifaqları tərəfindən qorunmasını nəzərdə tutsa da, bu təşkilatların real gücü və təsir imkanları məhduddur. Əsas problemlərdən biri sözügedən ittifaqların müstəqil ola bilməməsidir. Özəl sektorda isə işəgötürənlər belə bir hüquqi müdafiə mexanizminin yaradılmasına imkan vermir.

 

Məsələn, bir vaxtlar Konfederasiya ölkədə ən böyük işçi heyətinə malik  «McDonalds», «Coca-Cola», «Bakcell» və «Azercell» kimi iri müəssəsələrdə  həmkarlar ittifaqı yaratmağa cəhd göstərsə də, müəssisə sahibləri buna imkan verməyib. [9]

 

Əmək hüquqları üzrə hüquqşünas Azər Quliyev bildirir ki, özəl müəssisələrdə həmkarlar təşkilatlarının olmamasının əsas səbəbi bu ittifaqların işlək institut kimi fəaliyyət göstərə bilməməsidir: “Həmkarlar ittifaqları könüllülük prinsipi əsasında yaradılır. Lakin özəl sektorda işəgötürənlər bu cür ittifaqların formalaşmasına imkan vermir. Hətta yaradılsa belə, onların işləmək imkanları məhdud olacaq. Üstəlik, elə bir mühit yoxdur ki, işçilər könüllü şəkildə belə təşkilatlar yaratmağa təşəbbüs göstərsin. Konfederasiya elə bir təbliğat strategiyası və işlək mexanizm yarada bilər ki, bu, özəl sektorda çalışan işçilərin marağına səbəb olsun. Əgər işçilər həmkarlar təşkilatının yaradılmasında maraqlıdırsa və işəgötürən buna mane olursa, bu halda Konfederasiyanın prosesə müdaxilə etmək səlahiyyəti var.

 

Əmək Məcəlləsində Baş Kollektiv Sazişlərin bağlanması nəzərdə tutulub. Bu saziş Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası  və Azərbaycan Sahibkarlar Konfederasiyası (işəgötürənlərin ali nümayəndəli orqanı) arasında imzalanır. Əgər həmkarlar ittifaqlarının iqtisadi fəaliyyətin bütün sahələrini əhatə etməsini istəyiriksə, o zaman kollektiv sazişdə məcburi bir norma müəyyən edilməlidir ki, bütün müəssisələrdə həmkarlar təşkilatlarının yaradılması üçün müvafiq şərait təmin olunsun.

 

Bu çərçivədə Nazirlər Kabineti dövləti, Sahibkarlar Konfederasiyası isə özəl sektoru təmsil edir. Həmkarlar ittifaqları yaradan müəssisələr üçün müəyyən güzəştlərin tətbiqi də nəzərdən keçirilə bilər. Əks halda, işəgötürənlər könüllü şəkildə belə təşkilatların yaradılmasına heç vaxt imkan verməyəcək.”

 

Bundan əlavə, hüquqşünas qeyri-hökumət təşkilatlarının müxtəlif sahələr üzrə hüquq müdafiəsini təşkil etməsini də uğurlu bir mexanizm hesab edir.

 

5. Həmkarlar təşkilatlarına üzv olanların sayı azalıb, kölgə istisadiyyatında çalışanlar isə müdafiəsiz qalıb

 

AHİK-in saytında qeyd edilir ki, həmkarlar ittifaqları 1 milyon 34,7 min üzvü əhatə edir. Halbuki, 2000-ci illərin ilk onilliyində bu rəqəm 1,6 milyon olub. Ötən dövr ərzində üzvlərin sayı 570 min nəfər azalıb.[10] Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, hazırda respublika üzrə 5 milyona yaxın məşğul əhali var. 2025-ci il yanvarın 1-i vəziyyətinə ölkə iqtisadiyyatında muzdla çalışan işçilərin sayı 1,778 milyon nəfər olub. Onlardan 882,8 min nəfəri dövlət sektorunda, 895,7 min nəfəri isə qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərir.

 

Qeyd edək ki, həmkarlar ittifaqlarına üzv olanlar əsasən muzdlu çalışanlardır. Özəl və xidmət sektorlarında çalışan işçilərin böyük hissəsi isə, ümumiyyətlə, həmkarlar ittifaqlarının mövcudluğundan xəbərsizdir. Əgər ümumi məşğul əhali üzrə nəzərə alsaq, işləyən əhalinin hər 5 nəfərindən biri həmkarlar ittifaqlarının üzvüdür. Eyni zamanda, respublika ərazisində qeyri-rəsmi məşğulluq bazarını nəzərə alsaq, hazırda minlərlə insanın əmək müqaviləsi bağlanması ilə bağlı hüquqları pozulur. Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası isə bu prosesə təsir göstərmək imkanlarına malik deyil.

 

Halbuki, Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası arasında hər il bağlanan Baş Kollektiv Sazişi, yalnız AHİK-ə deyil, həm də hökumət və işəgötürənlərin birgə fəaliyyətini tənzimləyən, tərəflərin öhdəliklərini izləyə biləcək hüquqi sənəddir. Qanunvericiliyə əsasən, Baş Kollektiv Saziş sahibkarlıq obyektlərində həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyətini təmin etməyə imkan verir. Lakin buna məsul olan Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası tərəfindən əhəmiyyətli addımlar atılmayıb.

 

NHMT-nin tədqiqatlarında qeyd olunur ki, 90-cı illərin əvvəllərində ölkədə mövcud olan ənənəvi həmkarlar ittifaqlarına alternativ olaraq bir neçə azad həmkarlar ittifaqı formalaşsa da, onların fəaliyyəti uzunömürlü olmayıb. Yalnız Neft və Qaz Sənayesi İşçilərinin Azad Həmkarlar İttifaqı 1992-1996-cı illər arasında fəaliyyət göstərməyə müvəffəq olub və təzyiqlərə davam gətirə bilib. Lakin sonradan Transmilli Korporasiyalar, Dövlət Neft Şirkəti və bəzi hakimiyyət dairələrinin birgə səyləri və təşkilatın özünün də ciddi səhvləri nəticəsində bu təşkilat fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olub. [11]

 

Hüquqşünas Azər Quliyev bildirib ki, həmkarlar təşkilatlarının ən başlıca problemlərindən biri müstəqil fəaliyyət göstərə bilməməsidir: “Birincisi, həmkarlar təşkilatının sədri seçilmir, onu işəgötürən təyin edir. İkincisi, həmin rəhbər işçilərin hüquqlarını müdafiə edərsə, öz işini itirmə qorxusu yaşayır. Üçüncüsü isə işçilərin özlərinin məsuliyyətindən asılıdır. Baxmayaraq ki, əməkhaqlarının 1 və ya 2 faizini həmkarlar təşkilatına ödəyirlər, amma heç vaxt onların müdafiəsini təşkil etməyi tələb etmirlər.”

Azər Quliyev qeyd edib ki, həmkarlar təşkilatı ictimai nəzarəti həyata keçirən bir qurumdur.

 

“Bu, o deməkdir ki, işçilərin əmək müqaviləsindən tutmuş, əməyin mühafizəsinə qədər bütün proseslərə sözügedən təşkilatların müdaxilə etmək səlahiyyəti var. Eyni zamanda, həmkarlar təşkilatının ixtiyarı var ki, işçi müəyyən maddələrlə işdən çıxarılırsa, ona razılıq verməsin. Habelə, işçinin yerinə məhkəmədə iddia qaldırmaq səlahiyyəti var. Lakin praktikada həmkarların işçilərin hüquqlarının məhkəmələrdə müdafiəsinə rast gəlinmir. Bir çox hallarda isə işəgötürənin xeyrinə qərar verilmiş olur. Qanunla belə, bu təşkilatların əməkçilərin hüquqlarını müdafiə etmək üçün təsir mexanizmləri çox olsa da, onlardan heç biri real həyatda tətbiq olunmur”- deyə ekspert qeyd edib. Azər Quliyev əlavə edib ki, işçilər işdən azad edilərkən idarə heyəti yığılıb bu məsələyə baxmalıdır və həmin işçi dəvət edilərək fikri öyrənilməlidir. Amma bu, praktiki olaraq edilmir.

 

“Həmkarlar təşkilatı, eyni zamanda, Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin yaratdığı bədbəxət hadisələrin tədqiqatı komissiyasının üzvüdür. Əmək Məcəlləsinə görə, həmkarlar təşkilatı ictimai nəzarəti həyata keçirən orqandır. Məsələn, prokurorluğa müraciət edərək deyə bilər ki, bizim müəssisədə əməyin mühafizəsi qaydaları, qanunsuz işdən çıxarma və ya əmək müqaviləsinin bağlanması qaydaları pozulur. Bu məsələlər Əmək müfəttişliyi və məhkəmə qarşısında iddia qaldırmaqla həll edilə bilər.

 

Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulan əmək müqaviləsinin bağlanması, əməyin mühafizəsi qaydaları, işçilər üçün əlavə ödənişlər, mənzil məsələləri və sosial məsələlər üzrə həmkarlar ittifaqının razılığı alınmalıdır. Belə ittifaqların səlahiyyətləri kifayət qədər çoxdur, amma icraatda bu səlahiyyətlərin heç birini tətbiq edilə bilmir” – A.Quliyev bildirib.

 

Həmkarlar İttifaqları tərəfindən üzvlərdən ildə 50 milyon manatdan çox yığımlar həyata keçirir. Konfederasiyanın mediaya verdiyi açıqlamadan məlum olur ki, toplanmış üzvlük haqlarının 63%-i ilkin həmkarlar ittifaqı təşkilatlarında – yerlərdə qalır, 25%-i sahə həmkarlar ittifaqlarının Respublika Komitəsinin, yalnız 12%-i isə Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının hesabına köçürülür.

 

Həmkarlar ittifaqı təşkilatlarında toplanmış üzvlük haqlarının xərclənməsi həmin təşkilatların müvafiq kollegial orqanlarının təsdiq etdiyi smetaya uyğun olaraq həyata keçirilir. Bu vəsait hesabına işçilər həmkarlar təşkilatlarından məzuniyyət zamanı istirahət mərkəzlərinə göndəriş ala bilərlər. Lakin bu imkan hər üzvlük haqqı ödəyən işçi üçün əlçatan olmur, çünki xeyli bürokratik əngəllərlə qarşılaşırlar. Konfederasiyanın açıqlamalarına görə, yığılan vəsait eyni zamanda müəyyən yardım kampaniyalarına istifadə edilir.

 

Nəticə və tövsiyələr

  • Son iki ildə əmək mübahisələrinin, habelə istehsalatda bədbəxt hadisələrin sayı kəskin artıb. Bu, ölkədə işçilərin hüquqlarının müdaifəsinin zəifləməsinin göstəricisidir.

  • Hazırda Azərbaycanda həmkarlar ittifaqları əsasən simvolik xarakter daşıyır və işçilərin hüquqlarını effektiv şəkildə qoruya bilmir. Bu sahədə islahatlara və daha güclü vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına, habelə azad həmkarlar təşkilatlarının yaradılmasına ehtiyac var.

  • Kollektiv müqavilələr sistemi zəifdir. Kollektiv müqavilə bağlanan hallarda da bu müqavilələr əsasən işçilərin maraqlarını tam qorumaq gücündə olmur.

  • Müstəqil həmkarlar ittifaqlarına təzyiqlər var. Hökumətə bağlı olmayan və müstəqil fəaliyyət göstərməyə çalışan həmkarlar ittifaqları tez-tez təzyiqlərlə üzləşir. Belə təşkilatların qeydiyyatdan keçməsi çətinləşdirilir və onların fəaliyyətinə maneələr yaradılır.  

  • Azərbaycanda işçilərin hüquqlarını qorumaq üçün həmkarlar ittifaqlarının daha müstəqil və güclü olması lazımdır. Müstəqil həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyət göstərməsi üçün hüquqi maneələr aradan qaldırılmalıdır. 

  • Azərbaycanda əmək bazarında qeyri-rəsmi məşğulluq geniş yayılıb. Bu, xüsusilə tikinti, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarında müşahidə olunur. Əmək müqaviləsi olmadan işləyən işçilər nə sosial müdafiə sisteminə qoşula bilir, nə də hüquqlarının pozulması halında rəsmi şikayət mexanizmlərindən istifadə edə bilir. Baş Kollektiv Saziş əsasında hər üç tərəf - Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası bu istiqamətdə aktiv fəaliyyət göstərməlidir.

 

Hazırladı

NHMT Eksperti: Vüsalə Rüstəmova