Azərbaycanda tullantıların enerjiyə çevrilməsi üçün perspektivlər mövcud vəziyyət və potensial imkanlar

Mündəricat

1. Giriş

2. Azərbaycanda tullantıların enerjiyə çevrilməsi sahəsində mövcud təcrübə

3. Tullantılardan elektrik enerjisi alınması sahəsində beynəlxalq təcrübə

4. Azərbaycanda tullantıların enerjiyə çevrilməsi üçün mövcud imkanlar

5. Rəy və təkliflər

1. Giriş

Alternativ və bərpa olunan enerjinin qlobal enerji istehlakında payının artırılıması dünya dövlətlərinin əsas prioritetləri sırasında yer alır. 7 il öncə Paris İqlim Konfransında milli hökumətlərin üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin icrası təmin edilərsə, yaxın 30 ildə bəşəriyyət karbon emissiyasız yeni mərhələyə qədəm qoyacaq.

Beynəlxalq Energetika Agetliyinin (BEA) məlumatına[1] görə, son 10 ildə (2010-2020-ci llər) dünyada elektrik enerjisi istehsalında bərpaolunan mənbələrdən alınan enerjinin payı 20%-dən 30%-dək artıb. Rəqəmlərin analizi göstərir ki, bərpa olunan enerji mənbələri kimi əsas diqqət külək və günəş enerjisinin istehsalına yönəlib. Aydındır ki, bu yanaşma hər iki mənbənin böyük potensiala malik olması ilə bağlıdır. BEA-nın son açıqlamasına[2] görə, 2021-ci ildə bərpaolunan enerji güclərinin illik artım tempi 8% (632 teravat) təşkil etmək tarxidə ən yüksək həddə çatıb. Bu artımların 43.5%-i külək, 22%-i günəş, 22%-i hidro,12,5%- isə bioenerji hesabına təmin edilmişdir.

BEA-nın başqa bir məlumatına[3] görə, qlobal miqyasda bərpaolunan enerji istehsalının təxminən üçdə biri günəş və küləkdən alınır. Amma diqqət yetiriləsi vacib bir məqam budur ki, əgər ənənəvi yanacaqlardan (neft, kömür) imtina olunaraq alternativ enerjiyə keçiddə məqsəd qlobal ekoloji fəlakətin önünə keçməkdirsə, bu zaman tullantıların effektiv idarə eilməsi və təmiz enerjiyə keçid siyasətinin inteqrasiyası da ön planda tutulmalıdır. Söhbət tullantıların təbiətə atılmasının qarşını almaq üçün onların enerji kimi iqtisadiyyata qazandırılmasından gedir. Məsələn, tullantılardan enerji alınması üzrə ixtisaslaşmış müəssisələrin əlaqələndirilməsinə məsul olan İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin iştirakı ilə yaradılan “Çevrə İdarəetməsi Sənaye və Ticarət Anonim Şirkəti”nin məlunatına görə, təxminən 700 min nəfərin enerji ehtiyacını qarşılayacaq həcmdə elektrik istehsalı üçün tullantının emalı 2.4 mln. ton karbon qazının təbiətə atılmasının qarşısını alır. Bu, 450 mln. kv/saat elektrik enerjisinə, 1.5 milyon ədəd ağac tərəfindən udulan karbon qazının həcminə ekvivalentdir [4]. Qiymətləndirmələrə[5] görə, tullantıların enerjiyə çevrilməsinin ekologiyaya ən böyük faydası özünü onda göstərir ki, emal zamanı enerjiyə çevirməklə zərərsizləşdirilən metan qazının istixana effekti karbondioksiddən 21 dəfə yüksəkdir. Tullantıların toplandığı ərazilərdə formalaşan qzaların da 50%-dən çoxunu məhz metan qazı təşkil edir. Bu məsələ ilə bağlı BEA-nın da qiymətləndirməsi var. Təşkilatın tullantıların emalının səmərəliliyilə bağlı hazırladığı siyasət sənədində[6] qeyd edilir ki, 1 ton bərk tullantının yaradılaması nəticəsində yaranan istixana effekti emal olunmadan təbiətə atılan tullantıların yaratdığı effektədn 8 dəfə azdır.

BEA-nın başyuxarıda istinad edilən sonan statiskasına görə, dünyada elektrik enerjisi istehsalında tullantılardan alınan enerjinin payı təxminən 2,5%-dir. Bərpa Olunan Enerji üzrə Beynəlxalq Agentliyinin (İRENA) son hesabatına[7] görə, 2009-2018-ci illərdə dünyada bioqaz və tullantıların emalından əldə olunan elektrik enerjisinin həcmi 2 dəfəyə yaxın artaraq 232.7 milyard kv/saatdan 426.8 milyard kv/saata çatıb. Bu istehsalda ən böyük paya malik ölkələr Çin, Tailand, Yaponiya, Hindistan, Braziliya, ABŞ, İndoneziya, Böyük Britaniya, C. Koreya, İsveç, Beçika, Avstriya, Almaniya və Kanadadır.

Hazırda dünyada bioenerjinin alınması bütün növ tullantıların emalı əsasında mümkün olur. Bura kanalizasiya tullantılarını dənizə axıtmadan bioqaz əldə edilməsi, bərk məişət tullantılarının yandırılması, kənd təsərrüfatı tullantılarının bioqaza çevrilməsi nəticəsində əldə olunan enerjini nümunə göstərmək olar. Xüsusilə də dənizə və su hövzələrinə kanalizasia tullantılarının axıdılması ekologiyaya çox ciddi zərər verdiyi üçün qabaqcıl şəhərlərin idarəçiləri maye tullantılarının enerjiyə çevrilməsinə xüsusi diqqət ayırmaqdadır. Hazırda “qabaqcıl bioloji təmizləmə sistemləri” deyilən yeni çirkab təmizləyici emal müəssisləri kobud və incə süzgəclərdən, qum və yağ saxlayıcılardan istifadə edərək kanalizasiya axıntılarını şəhər təsərrüfatında istifadəyə yararlı təmiz suya çevirir. Süzgəclərdən keçməyən qatı tullantılar isə çürüdülərək qaz turbinləri vasitəsilə elektrik enerjisi almağa imkan verir.

Azərbaycanda bu istiqamətdə hələlik yalnız bir nümunə var: Balaxanı Sənaye Parkının ərazisində fəaliyyət göstərən və tullantıların emalı üzrə ixtisaslaşmış müəssisənin fəaliyyəti əsasında elektrik enerjisi əldə olunur. Bu təcrübənin enerji sektoruna töhfəsi, bu təcrübənin bütün ölkə boyu genişləndirilməsi, eləcə də bütövlükdə ölkədə həm bərk, həm də çirkab suların emalı sayəsində enerji güclərinin yaradılaması üçün imkanları barədə təqdim olunan analizdə bəhs edilir.

2. Azərbaycanda tullantıların enerjiyə çevrilməsi sahəsində mövcud təcrübə

Hazırda Azərbaycanda bərk məişət tullantılarını emal edən yalnız 1 müəssisə var. Bakı şəhərinin Balaxanı qəsəbəsində fəaliyyət göstərən bu müəssisə ölkə prezidentinin 28 sentyabr 2006-cı il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı”na uyğun qurulub[8]. Zavodun tikintisini Fransanın “Constructions Industrielles de la Méditerranée S.A.” şirkəti həyata keçirib və müəssisə 2012-ci ilin dekabrında işə salınb. Zavod il ərzində 750-800 min tona qədər tullantı qəbul edir. Qəbul edilən tullantılar çeşidləndikdən[9] sonra təkrar emala yararlı kütlə ayrılaraq emal müəssisələrinə göndərilir. İllik gücü 200 min ton olan çeşdiləmə zavodu qabaqcıl alman texnologiyaları əsasında qurulmuşdur. Çeşidləmənin aparılması nəticəsində təkrar emal üçün yararlı olan kağız, şüşə, plastik, əlvan metal, dəmir və digər xammallar ayrılır ki, bunun nəticəsində tullantıların ümumi həcmi azalır, yeni məhsulaırn emalı üçün xammal bazarı formalaşır. Amma bu prosesin müsbət təsisir daha çox tullantıların, xüsusilə də məişətdə əmələ gələn batareya və akkumulyator kimi müxtəlif təhlükəli elektron tullantıların ümumi kütlədən ayrılaraq düzgün utilizasiyasının ətraf mühitə mənfi təsirini azaltmasıdır.

Çeşidləmədən sonra yerdə qalan tullantını yandıraraq enerjiyə çevirmək üçün zavodun gücü təxminən 500 min ton məişət tullantısını və 10 min ton tibbi tullantına bərabərdir. Yandırılan kütlə istehsala tam yararsız olsa da, elektrik enerjisi almağa yarayır. Rəsmi statistik məlumatlara[10] görə, ilk istehsal ilindən (2013-cü il) yarandığı dövrdən indiyədək zavodda 1.6 mlrd. kv/saata yaxın elektrik enerjisi istehsal edilib. Həmin dövrdə qeyd olunan həcmdə enerji alınması üçün 4 milyon tondan çox tullantı zərərsizləşdirilmişdir.

2013-2017-ci illərdə Azərbaycanda ümümi və tullantıların emalı nəticəsində enerji istehsalı

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Elektrik enerjisi istehsalı, mln. kv/saat	23354	24728	24688	24953	24321	25229	26073	25839
Tullantı dan alınan enerji, mln. kv/saat	134,1	173,5	182	174,5	170,3	162,2	196	201
Tullantı dan alınan enerjinin payı, %	0,6	0,7	0,7	0,7	0,7	0,6	0,8	0,8

Statistik göstəricilərdənb göründüyü kimi, 2013-2020-ci illərdə tullantıların emalından alınan elektrik enerjisinin həcmi 50% (67 mln. kv/saat) artıraq 134.1 mln. kv/saatdan 201 mln. kv/saata yüksəlib. Amma ölkənin ümumi enerji istehlakında payı kiçikdir və orta hesabla 0.7% təşkil edir. Yuxarıda BEA-nın təqdim etdiyi məlumatdan da göründüyü kimi, Azərbaycanda bioenerji və tullantılardan alınan elektrik enerjisinin ümumi istehsalda payı dünya üzrə orta göstəricidən (2,5%) əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. İstehsal həcminin azlığına baxmayaraq, tullantıların emalı stansiyası istifadə gücü (capacity factor) əmsalına görə enerji sistemində lider mövqedədir və rəsmi statistik mənbələrdə istehsal gücü ilə bağlı məlumatlarda[11].

Müxtəlif elektrik stansiyalarının istehsal gücündən istifadə əmsalı (2020-ci il)

	İES-lər	SES-lər	Külək stansiyları	Günəş stansiyaları	Tullantı emalı stansiyası	Bütün enerji sistemi üzrə
Elektrik enerjisi istehsalı, mln. kv/saat	22471	1070	96	47	201	25839
Elektrik stansiyalarlının gücü, MVt	6326	1149	66	35	44	7621
Enerji gücündən istifadə əmsalı,%	41,1	10,8	16,8	15,6	53	39,2

İstifadə gücü əmsalı (Capacity factor) stansiyaların faktiki istehsal həcminin onların istismara verillərkən müəyyən edilən normativ istehsal gücünə nisbəti kimi hesablanır. Təqdim edilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2020-ci ildə ölkənin enerji sistemi üzrə istifadə gücü əmsalı orta hesabla 39,2% təşkil edib. Bu göstərici İES-lər üzrə 41,1%, külək stansiyaları üzrə 16,8%, günəş stansiyaları üzrə 15,6%, SES-lər üzrə 10,8% təşkil etdiyi halda tullantıların emalı stansiyasında 53% təşkil edib. İstehsal gücündən istifadə əmsalının belə yüksək olması həmçinin tullantıların enerjiyə çevrilməsinin iqtisadi baxımdan da səmərəliyini təsdiq edir.

3. Tullantılardan elektrik enerjisi alınması sahəsində beynəlxalq təcrübə

Dünyada çirkab və tullantılardan enerji alınması ilk dəfə İsveçrədə texniki elmlər sahəsində ixtisaslaşmış Von Roll adlı şəxs tərəfindən sınaqdan keçilib[12]. O tullantıları yandıraraq buxar turbinini hərəkətə gətirməklə enerji əldə edib. Hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində Von Roll tərədindən qurulan şirkətin 750-yə yaxın tullantılardan enerji alan müəssisəsi mövcuddur. Qlobal miqyasda belə şirkətlərin sayı isə 21000-i ötür. Tullantıları enerji çevirən müəssisələrdə əldə olunan qazın 40-45%-i metan qazıdır ki, elektrik enerjisi bu qazdan alınır. Təxminən 40-45%-i CO2 qazıdır ki, ondan isə karbondioksit mənşəli gübrələr əldə olunur. Son 10 illiklərdə dünyda tullantıların emalı sayəsində elektrik enerjisinin alınması ilə bağlı layihələr daha da genişlənib. Bura kanalizasiya, məişət, kənd təsərrüfatı tullantılarının elektrik enerjisinə çevrilməsi kimi fərqli istiqamətlər daxildir. Xüsusilə də tullantıların bioqaza çevrilməsilə bağlı layihələri sərmayə qoyuluşları üçün daha cəlbedici olub. Hazırda dünyada heyvan tullantıları əsasında bioqaz istehsal edən subyektlərin 90%-i Asiya (Çin, Hindistan, Nepal ve Tayland), yerdə qalan 10%-i dünyanı başqa ölkələrinin payına düşür. Avropa ölkərində bioqaz istehsal edə müəssisələrin sayı Asiya ölkələrinə nisbətən daha az (7944) olsa da, ölçüləri böyük olduğu üçün dünya üzrə heyvan tullantılarından bioqaz alınmasında mühüm paya malikdir. Təkcə bu sahədə Avropada lider olan Almaniyada heyvan tullantılarını enerjiyə çevirən 7944 müəssisənin istehsal gücü 3859 MVt təşkil edir.Ən son statistikaya görə, dünyada bioqaz istehsalından əldə olunan enerjinin 66%-i bilavasitə elektrik enerjisidir. Hesablamalara görə, bioqazın bütün mümkün potensialı istifadə edilərsə, dünyada elektrik istehlakının orta hesabla 20%-ni, biometan qazı kimi istifadə ediləcəyi halda isə təbii qaz istehlakının təxminən üçdə birini bu mənbə hesabına təmin etmək mümkündür[13].

Müxtəlif hesablamlara görə, iribaş heyvan və toyuq fermalarından götürülən tullantıların gübrə çıxımı 10% təşkil edir. Məsələn, Türkiyənin İzmir bölgəsində il ərzində heyvan tullantılarını enerjiyə çevirən bir müəssisdə 2018-ci ildə 131 bin ton heyvan tullantısının qəbulu sayəsində 13 bin ton gübrə istehsalını təmin edib. Həmin müəssisənin elektrik enerjisi istehsal gücü isə 3.3 MVt və ya 29 mln.kv/saatdır. İstehsal potensialından istifadə gücündən istifadə əmsalının 60% təşkil etdiyi nəzərə alınsa, müəssisə 13 min ton gübrə ilə yanaşı ildə 17.5 milyon kv/saat da elektrik enerjisi istehsal etməyə nail olub. Qeyd oilunan müəssisənin qurulmasına 9 mln. lirə və ya həəmin dövrün məzənnəsi ilə təxminən 1.2 mln. dollar sərmayə qoyulub. Bu o deməkdir ki, heyvan tullantıları hesabına hər MVt enerji gücünün yaradılmasının sərmayə tutumu təxminən 400 min dollar təşkil edir[14].

Bioqazın aınmasında heyvan tullantılarının payı daha yüksək olsa da, son illər məişətdə formalaşan çirkab (kanalizasiya) sularını təmizləyən biokimyəvi təmizləyici müəssisələrinin meydana çıxması hesabına da enerji istehsalı üçün yeni potensial mənbə formalaşıb. Hazırda Avropa Birliyi ölkələrində illik kanalizasiya tullantıları hesabına 65 milyon xam tullantıdan 6,5 milyon ton quru maddə bioqaza çevrilməkdə və bu həcmdə cirkabın su hövzələrini çirkləndirməsinin qarşısı alınmaqdadır. Avropa Birliyi ölkələri arasında hər gün kanalizasiya xətləri vasitəsilə axıdılan çirkab sular hesabına adambaşına 5,4 kq (Malta) və 140 kq (Sloveniya) intervalında quru hala gətirlimiş maddə elektrik enerjisinə çevirlməkdədir. Ölkələr arasında fərq əsasən 2 amillə bağlıdır: tullantı sularını enerjiyə çevirə bilən biokimyəvi müəssisələrin sayı və ev təsərrüfatlarının mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsilə əhatə səviyyəsi.

Türkiyədə son illər paytaxt Ankara şəhəri müxtəlif layihələr həyata keçirlilməkdədir. Ən son məlumata görə, şəhərdə çirkab suların tullantılarından alınan bioqaz sayəsində gündəlik əldə olunan elektrik enerjisinin həcmi 75800 kv/saatdır. Bu qədər enerji sutəmizləyici müəssisələrin enerji ehtiyaclarının 90%-dən çoxunu qarşılayır[15].

Dünyada tullantılardan enerji alınması sahəsində ən uğurlu ölkə kimi ilk yerdə İsveçin adı çəkilir. Məlumata görə, ölkədə 1.250 mln. ədəd mənzilin qızdırılması, 600 min evin isə elektirk təminatı tullantıların enerjiyə çevrilməsi hesabına təmin edilir. Bu potensialın Azərbaycanda yaradılması o deməkdir ki, ölkə üzrə bütün mənzillərin təxminən 50%-nin istiliyi, 25%-nin isə elektriki tullantıların emalı sayəsində mümkün olur. İseveçin “Tekniska Verken” şirkətinin məlumatına[16] görə, 4 ton bərk tullantı 1 ton neftə, 1.6 ton kömürə, 5 ton oduna ekvivalent həcmdə elektrik enerjisi istehsal edir. İsveç bu enerji istehsalı üçün hətta bir çox ölkələrdən tullantıları idxal edir. Tullantı emalı sayəsində İsveç təbiətə atılan karbon qazlarının həcminin 2.2 mln. ton azaldılmasına nail olub.

Norveç də həm mənzillərin qızdırılmasında, həm də elektrik istehsalında tullantı emalı layihələrinə diqqət ayırır[17]. Hər il ölkədə elektrik istehsalına 300 min ton bərk tullantı yönəldilir. Təkcə paytaxt Osloda bütün məktəblərin istilik ehtiyacı, 56 min mənzilin isə həm elektrik, həm də istilik ehtiyacı tullantıların emalı hesabına təmin edilir. Norveçli mütəxəssislər bildirir ki, elktrik istehsalı ilə müqayisədə istilik enerjisinin alınması daha sadə və çox ucuzdur. İstilik enerjisi almaq üçün tullantılar peçlərdə 850 dərəcəyədək istilikdə yandırılır, yandırma zamanı qızdırılan su isə borular vasitəsilə mənzillərə və ictimai binalara yönəldilir.

Yaponiyada tullantıların idarə edilməsi 3R (azaltma, təkrar istifadə, təkrar emal) strategiyasına uyğun olaraq, tullantıların idarə olunması iyerarxiyası nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Tullantıların minimuma endirilməsi, təkrar istifadəsi və təkrar emalı prinsiplərinə uyğun olaraq, tullantılardan enerji və xammal əldə etmək və ən az miqdarda tullantıları poliqonlara göndərmək hədəflənir[18].

Bütövlükdə Avropa Birliyi ölkələrində 400-ə yaxın bərk tullantı emal edən zavod fəaliyyət göstəriri ki, onların enerji istehsalı hesabına 7 mln. ədəd mənzilin elektrik, 13 mln. ədəd mənzilin isə isitlik enerjisi tələbatı qarşılanır[19].

Yaponiya da son illər nüvə enerjisindən istifadəni azaltmaq üçün bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəni genişləndirməyə çalışır və bu çərçivədə tullantılardan enerji əldə etmək texnologiyalarını inkişaf etdirir. 2014-cü ildə Yaponiyada bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə səviyyəsi 9%-ə yaxın olduğu bir dövrdə hökumət həmin nisbətin 22%-ə çatdırılması ilə bağlı milli strategiya qəbul etdi. Ölkənin paytaxtı və ən böyük şəhəri olan Tokio ölkənin nəqliyyat və sənaye mərkəzi kimi iqtisadi inkişafda katalizator rolunu oynayır. Bu baxımdan Tokio tullantıların idarə olunması sektorunun inkişafında qabaqcıl rolu daha aşkar sezilir. 13 milyon əhalisi olan Tokioda tullantıların idarə olunması sahəsində səmərəli araşdırmalar aparmaq məqsədilə 23 rayon bələdiyyəsinin iştirakı ilə “Tokio 23 Təmiz Şəhər Assosiasiyası” yaradılıb. Assosiasiya rayon bələdiyyələri və əyalət hökumətinin əməkdaşlığı ilə 23 rayonda tullantıların minimuma endirilməsi və təkrar emalına üstünlük verən davamlı tullantıların idarə edilməsi sistemi yaradıb. Tullantıların toplanması və daşınması, yandırılması və enerji alınması ilə bağlı obyektlərin istismarına da bu də Assosiasiya cavabdehdir.

Yaponiyada ümumilikdə 1173 tullantı yandırma zavodu var və bu qurğuların 328-i enerji istehsal edir. Enerji istehsalı müəssisələrinin 6%-i Tokioda yerləşir və tullantıdan alınan enerji potensialının 14%-i də məhz paytaxta aiddir. Hər bir rayon bələdiyyəsi öz rayonunun sosial-iqtisadi və coğrafi vəziyyətinə uyğun olaraq tullantıların yığılması proqramını tərtib edir. Tullantılar tez alışan, yanmayan, bərpa olunan və iriqabaritli olmaqla 4 müxtəlif kateqoriyada çeşidlənərək emal müəssisələrinə daşınır. Tezalışan tullantılar yandırma zavodlarına göndərilir, yandırma prosesindən sonra tullantıların həcmi 95%-ə qədər azalır, yerdə qalan materiallar isə xammal kimi müxtəlif layihələrin (məsələn, yol tikintisində) istifadə edilir. Tokiodo bərk tullantıların emalından əldə edilən elektrik enerjisi 160 minə yaxın mənzilin enerji ehtiyaclarını qarşılayır.

Regionumuzda Türkiyəni həm kanalizasiya, həm də məişət tullantıları hesabına enerji istehsalı təcrübəsi genişlənməkdədir. Ölkənin statistika qurumunun məlumatına[20] görə, hazırda ölkədə Avropa Birliyinin standartlarına uyğun ən qabacıl texnologiyalar əsasında tullantı sularını emal edən bölgə İzmirdir. İzmir regionunda ümumilikdə 67 çirkab sutəmizləmə müəssisəsi fəaliyyət göstərir ki, ondan 39-u tamamilə AB standartlarına uyğundur. İzmir bölgəsində bər tullantıların emalı sayəsində enerji alınmasına xüsusi diqqət yetilir. Məsələn, 2019-cu ildə istehsal gücü 20 dəfə artırılaarq yenidən qurulan Harmandalı Tullantı Emalı müəssisəsində hər il 162 mln. kub bioqaz hesabına 323 mln. kv/saat elektrik enerjisi əldə edilir. 190 min ev təsərrüfatının illik enerji ehtiyaclarını qarşılayan bu həcmdə enerji istehsalına 2019-ci ilin məzənnəsi ilə cəmi 35 mln. dollar (240 mln. lirə) sərmayə qoyulub. Lakin ötən 2 ildə büdcəyə enerji satışından artıq 166 mln. lirə vəsait daxil olub. Son 1 ildə bölgədə 2 yeni (Ödemiş 1 və Ödemiş 2) yeni bərk tullantı emalı zavodun istifdəyə verilməsi ilə 116 min ev təsərrüfatının ehtiyacını ödəyəcək həcmdə eletkrik enerjisi, illik 36 min ton gübrə istehsalı imkanı yaranıb[21].

Müxtəlif bölgələrdə maye (kanalizasiya) tullantılarını da enerjiyə çevirən müəssisələr fəaliyyət göstərir. Ölkənin Adana bölgəsinə aid Seyhan Çirkab Su Təmizləmə müəssisəsi 1.2 mln. nəfərə yaxın əhalisi olan ərazilələrə xidmət edir[22]. Tullantılar hər birinin tutumu 9000 kubmetr olan çənlərə alınır. Çənlərdə sussuzlaşdırmadan sonra çöküntü halına salınan qatılaşdırılmış tullantılardan alınan bioqaz elektrik enerjisinə çevrilir. Müəssisə ay ərzində 5.3 mln. kubmetr tullantı suyu qəbul edir ki, onldan 461 min kubmetr bioqaz, bu qədər qaz hesabına isə 1 mln. kv/saat elektrik enerjisi alır. Əldə olunan enerji su-kanalizasiya şəbəskəsinin enerji ehtiyaclarının 87%-ni qarşılayır[23].

Başqa bir nümunə Muğla bələdiyyəsinin layihələridir. Bələdiyyənin məlmatına[24] görə, onun sərəncamında olan və tulantı sularını emal edən müəssisədə hər gün 17 min kubmetrə yaxın tullantı suyu qəbul edilir ki, ondan alınan 750 kubmetr bioqaz 250 kv/saat elektrik enerjisi istehsalını təmin edir. Bu, su-kanalizasiya şəbəkəsinin enerji ehtyaclarının 40%-nə yaxınını qarşılayır. Amma əlavə məhsul kimi tam təmizlənmiş su bölgədəki bütün yaşıllıqların, bağ və bağçaların su ehtiyaclarının qarşılanmasına yönəldilir.

Türkiyədə bələdiyyələrlə yanaşı özəl şirkətlərin də bu sahədə böyük miqyaslı layihələr var. Məsələn, hazırda “Doğanlar Holdinq” 16 tullantı emalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir[25]. Onlardan 15-i bərk, 1-i maye çirkab tullantılardan bioqaz istehsal edir. Bütün müəssisələrin toplam enerji istehsalı potensialı 154 MvT-a bərabərdir. İstehsal gücündən orta hesabla 50% istifadə ediləcəyi halda, bu qədər güc ildə ölkənin enerji sisteminə ən azı 700 mln. kv/saat töfhə deməkdir.

Türkiyədə aparılan araşdırmalara[26] görə, tullantılaran alınan hər kilovatt/saat elektrik enerjisinin maya dəyəri təbii qaz və kömürlə müqayisədə 3.5-4 dəfə aşağıdır. Bu araşdırmaya görə, hazırda Türkiyədə tullantılardan enerji alınması potensialı 2 mlrd. kilovatt/saatdan bir qədər çoxdur ki, istifadə gücü orta hesabla 55-60% təşkil edəcəyi halda bu 1.3-1.4 mlrd. kilovatt/saat real istehsal deməkdir. Tullantıların ekologoyaya atılmasının qarşısını almaqla yanaşı, tullantıları emal edən müəsssilər enerji ehtiyaclarını da ən azı 75-80%-ni özləri təmin etməklə ölkənin enerji sisteminin yükünü azaltmış olurlar.

4. Azərbaycanda tullantıların enerjiyə çevrilməsi üçün mövcud imkanlar

Azərbaycanda tullantıların həcmilə bağlı etibarlı statisitka mövcud deyil. Xüsusilə də bu, ilk növbədə bioqaz istehsalı üçün əhəmyyətli mənbə olan kənd təsərrüfatı (əsasən də heyvandarlıq) ilə bağlıdır. Məsələn, tullantıların sahəvi strukturu ilə bağlı rəsmi statistik məlumata[27] görə, kənd təsərrüfatı tullantılarının illik həcmi 30 min ton ətrafındadır. Halbuki başqa bir statistikaya[28] görə, bioqaz üçün potensial mənbə olan iribuynuzlu mal-qaranın və ev quşlarının mövcud sayı ölkədə bu mənbədən tullantıların real həcminin daha böyük olduğunu söyləmə əsas verir. Aqrar statistikaya görə, hazırda Azərbaycanda iribuynuzlu mal-qaranın sayı 2.8 mln., ev quşlarının sayı isə 31 mln. başa yaxındır. Amma, məsələn, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi Türkiyənin İzmir bölgəsi təxminən 1 mln. baş iribuynuzlu mal-qaraya, təxminən 15 mln. baş isə ev quşlarına sahibdir. Yəni, Azərbaycanla müqayisədə orta hesabla 2.5 dəfə az heyvan sayına malik ərazidə emal üçün formalaşan heyvan mənşəli tullantıların həcmi 4 dəfə çoxdur. Şübhəsiz ki, bunun obyektiv iqtisadi səbəbi var: Azərbaycanda böyük (intensiv) fermalar mövcud deyil. Heyvan sayına görə təsərrüfatların bölgüsünə dair hər hansı rəsmi informasiya açıqlanmasa da, bu analizin hazırlanması mərhələsində qeyri-rəsmi kanallarla Kənd Təsərrüfatı Naziriliyindən əldə edilən məlumata görə, heyvan sayı 50 başdan çox olan fermalarda bəslənən iribuynuzlu mal-qaranın sayı 20 min başdan çox deyil. Bu cür intensiv heyvan bəsləycisi olan fermalar isə pərakəndədir və bir neçə rayon (İsmayıllı, Ağcabədi, Ağdam, Qəbələ, Xaçmaz, Göygöl, Bərdə və s.) arasında paylaşılıb. Halbuki dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi səmərəlilik baxımından bioqaz istehsalı əsasən böyük miqyaslı fermaların mövcud olduğu, daşınma xərcləri baxımından onların müəssisəyə çox uzaq olamayan məsafədə yerləşdiyi halda özünü doğruldur.

Eyni formada statistika qeyri-müəyyənliyi quşçuluq təsərrüfatlarına münasibətdə də özünü göstərir. Rəsmi statistika ölkədə 31 mln. başa yaxın ev quşlarının mövcud olduğunu açıqlasa da, onların hansı hissəsinin pərakəndə şəkildə 10 minlərlə ev təsərrüfatının, hansı hissəsinin intensiv bəsləmə ilə məşğul olan böyük fermaların payına düşdüyünü açıqlamır. Lakin müxtəlif illərdə istifadəyə verilən quşçuluq təsərürfatları ilə bağlı internet informasiya mənbələrində mövcud olan xəbərlərdən aydın olur ki, ölkənin intensiv quşçuluq təsərrüfatlarına malik rayonları Babək, Ordubad, Şərur, Culfa, Ucar, Ucar, İmişli, Sabirabad, Siyəzən, Xızı və Abşeron kimi rayonlarıdır. Amma onlaırn hər biri üzrə intensiv bəsləmə şəraitində mövcud olan quşların sayı açıqlanmır.

Heyvan mənşəli tullantılardan fərqli olaraq məişət və istehsaat tullantıları ilə bağlı statistika nisbətən ətraflıdır. Ətraf mühitlə bağlı rəsmi statistik məlumatlara[29] görə, 2020-ci ildə ölkə miqyasında 3.5 mln. tona yaxın istehsal və istehlak mənşəli tullantı formalaşıb. Eyni zamanda, bu həcmin cəmi 23.5%-nin və ya 802 min tonunun istifadə edildiyi və ya zərərsizləşdirildiyi bildirlir.

İqtisadiyyatda bərk tullantıların formalaşma mənbələri

Diaqramdan göründüyü kimi, 2020-ci ildə ölkədə yaranmış bütün bərk tullantıların 2.350 mln. tonu və ya 67.5%-i ev təsərrüfatlarında, 906.5 mln. tonu yaxud 26%-i sənayedə, 229.5 mln. tonu və ya 6.5%-i iqtisadiyyatın yerdə qalan sahələrində formalaşır.

Lakin ölkənin bölgələri üzrə rəsmi statistik məlumatları analiz etdikdə aydın olur ki, məişət tullantılarının toplanması, eləcə də onların real statistikası ilə bağlı ciddi problem var. Belə ki, rəsmi məlumata[30] görə, ölkə əhalisinin 2.8 mln. nəfəri və ya 27%-i Abşeron yarımadasında (Bakı və Sumqayıt şəhərləri, Abşeron rayonu). Lakin bəzi müstəqil tədqiqatlara[31] görə, bu göstərici 40%-ə yaxındır. Bu rəqəmin reallığa daha uyğun olduğu nəzərə alınsa, deməli rəsmi statistikaya görə 2020-ci ildə ölkə üzrə məişətdə formlaşan təxminən 9.8 mln. kubmetr (2.350 mln. ton) bərk tullantıların 7.1 mln. kubmetri (1.735 mln. ton) və ya 72%-i coğrafi olaraq ölkə ərazisinin təxminən 5%-də, əhalinin isə hətta 40%-dən az hissəsinin yaşadığı məntəqələrdə formalaşır. Aydın məsələdir ki, statistik mənzərə reallığı əks etdirmir. Çünki rəsmi statstika komunnal qurumlar tərəfindən toplanan tullantıların uçotunu aparır. Həmin qurumların faəliyyəti isə iri şəhərlər və rayon mərkəzlərilə məhdudlaşır. Əhalinin 50%-nin yaşadığı kənd yaşayış məntəqələrində isə məişət tullantıları açıq ərazilərə atılır və onun real həcminin uçotu aparılmır. Məsələn, əhalinin real sayı nəzərə alınsa, Abşeron yarımadasında hər nəfərə düşən illik bərk məişət tullantılarının həcmi 1.9 kub (təxminən 450 kq) təşkil edir. Lakin ölkənin paytaxtdankənar bölgələri üzrə bu göstərici kifayət qədər aşağıdır.

Ölkənin iqtisadi rayonları və iri şəhərləri üzrə kommunal xidmətlərin topladığı məişət tullantıların adambaşına həcmi, kq ilə

Diaqramdan göründüyü kimi, kommunal xidmət təşkilatları tərəfindən poliqonlara təhvil verilən bərk məişət tullantılarının adambaşına illik həcmi ölkə üzrə orta hesabla 236 kq təşkil edib. Bu göstəricinin ən yüksək səviyyəsi Bakı şəhərində (677.6 kq), ən aşağı səviyyəsi isə Lənkəran iqtisadi rayonunda (23.4 kq) qeydə alınıb. Ən yüksək və ən aşağı göstərici arasında fərq 30 dəfəyə yaxındır. Bütün ərazilərdə kommunal xidmətlərin bütün yaşayış məntəqələrini əhatə edəcəyi halda, bu fərqin rəsmi statistikada əksini tapan səviyyədə böyük olması real deyil. Əhalinin yaşayış və istehlak səviyyəsindən asılı olaraq bu fərq maksimum 3-4 dəfə ola bilər.

Aydındır ki, səbəb iri şəhərlərdən kənarda tullantıların kommunal qurumlar tərəfindən toplanmaması, insanların həmin tullantıları açıq məkanlara təşkil edilməmiş formada atması ilə bağlıdır. Yuxarıda təqdim edilən məlumatlardan görünür ki, Bakı ilə yanaşı Gəncə və Sumqayıt kimi iri şəhərlərdə də toplanan məişət tullantılarının adambaşına həcmi digər ərazilərlə müqayisədə orta hesabla 3-4 dəfə yüksəkdir. İri şəhərlərin göstəriciləri əsas götürülsə, kənd yaşayış məntəqələrində zəruri xidmətlərin yaradılacağı halda ölkə üzrə emala cəlb edilən bərk məişət tullantılarının həcmi 5 mln. tonu çata bilər. Bu isə həm dünayada tullantını enerjiyə çevirən müxtəlif müəssisələrin, həm də Balaxanıda hazırda mövcud olan zavodun təcrübəsinə əsasən ölkənin enerji sistemi üçün əlavə 1 mlrd.kv/saat elektrik enerjisinin, iqtisadiyyat üçün isə on milyonlarla dəyəri olan təkrar emal məhsullarının qazandırılması deməkdir.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan hökuməti 2018-ci ilin noyabrında Azərbaycan Respublikasında bərk məişət tullantılarının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinə dair 2018-2022-ci illər üçün Milli Strategiya[32] təsdiqləyib. Həmin sənəddə görə, bərk məişət tullantılarının yığılması xidmətlərinin ölkədəki bütün yaşayış və qeyri-yaşayış müəssisələrinə doğru genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Eyni sənəddə müəyyən edilən əsas istiqamətlərdən biri məhz müasir üsullar tətbiq edilməklə, bərk məişət tullantılarından enerji alınması üçün müvafiq tədbirlər görülməsidir.

Çirkab suların həcmilə bağlı statistika ilə bağlı daha ciddi problem var. Belə ki, rəsmi statistikanın açıqladığı məlumatda məişətdə yaranan çirkab su və sənaye təyinatlı çirkab sular barədə ayrı-ayrılıqda məlumat təqdim edilmir. Bu özünü onda göstərir ki, 2020-ci ildə ölkə üzrə axıdılan çirkab suların 90%-dən çoxu neft-qaz hasil edən bölgələrdə formalaşır. Hazırda Azərbaycanda Bakıdan kənarda neft-qaz hasilatı əsasən 4 bölgədə həyata keçirilir: Şirvan, Salyan, Neftçala və Siyəzən. Rəsmi statistikaya görə, 2020-ci ildə ölkə üzrə cəmi 4.8 mlrd. kubmetr çirkab suyun 73%-i və ya 3.5 mlrd. kubmetrinin məhz bu bölgələrə aid olduğu bildirilir. Bakı və Sumqayıtda isə ümumi çirkab suların 1.136 mlrd. kubmetri və ya 23,7%-i formalaşıb. Deməli, neft-qaz bölgələrini nəzərə almasaq, rəsmi statistikada əksini tapan ümumi çirkab suların cəmi 3.3%-i və ya 158 mln. kubmetri formalaşır. Aşkar görünür ki, təqdim olunan rəqəm həmin bölgələrdə formalaşan çirkab suların real həcmini əks etdirmir. Bu mənzərənin 2 səbəbi var: 1) bölgələrdə, xüsusən əhalinin ən azı 50%-nin yaşadığı kəndlərdə mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya sistemi mövcud deyil; 2) hətta mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə qoşulan ərazilərdə çirkab suların həcmi etibarlı şəkildə uçota alınmır.

Azərbaycanda çirkab suların statistikasının dəqiqləşdirilməsi çox vacibdir. Eyni zamanda, məişət və sənaye mənşəli maye tullantıların statistikası ayrıca aparımalıdır. Reallıqda məişətdə formalaşan tullantı suların real həcmini bilmək üçün müxtəlif ölkələrin statistikasına baxmaq mümkündür. Məsələn, Türkiyə Statistika Qurumunun məlumatına görə[33], ölkə üzrə kanalizasiya şəbəkəsinə gündəlik adambaşına axıdılan çirkab su miqdarı 189 litr və ya aylıq təxminən 6 kubmetrə yaxın təşkil edir. Azərbaycan hökumətinin təsdiq elədiyi minimum istehlak normativinə[34] görə, bir nəfər üçün kanalizasiya axıdılan suyun aylıq norması həmin göstəriciyə yaxındır – 5 kubmetr. Bu o deməkdir ki, əgər Azərbaycanın bütün vətəndaşlarının mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə çıxışı təmin edilsə, bu il ərzində təkcə məişətdə 650 milyon kubmetrə yaxın çirkab su təmizləyici qurğulara yönəldilə bilər. Reallıqda bu həcmdə çirkab suyun enerji verimi potensialı o qədər də yüksək deyil. Məsələn, Ankara Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin su-kanalizasiya sistemlərinə aid müəssisələrdən birində illik 250 mln. kubmetr çirkab sudan 21 mln. kv/saat elektrik enerjisi əldə edilib. Bu, çirkab suyun enerji verimliliyinin təxminən 9-10%-ə yaxın olduğunu göstərir. Lakin çirkab suyun enerjiyə çevrilməsində əsas hədəf bu tullantıların ekologiyanı çirkləndirməyinin qarşısını almaq, bu prosesdə isə istelak etdiyi enerjini maksimum dərəcədə öz emal prosesi vasitəsilə geri qazanmaqdır.

5.Rəy və təkliflər

Azərbaycan hökuməti Paris razılaşmasının şərtlərinə uyğun olaraq öz öhədliyini yerinə yetirməsi, istixana qazlarının və çirkələndirici maddələrin maksimum azaldılması sayəsində ekoloji çirklənmənin qarşısını almaq üçün ili növbədə 2030-cu ilə qədər “sıfır tullantı” hədəfi müyyən edilməlidir. Bu hədəfə çatmaq üçün aşağıdakı 2 istiqamətdə addımlar atıla bilər:

- Ölkədə bütün tullantıların (həm bərk, həm də çirkab su) dəqiq statistikası aparılır. Xüsusilə də enerjiyə çevrilə bilən, çeşidlənmə sayəsində təkrar emal vasitəsilə əlavə məhsullar kimi iqtisadiyyata geri qaytarılması mümkün olan tullantıların potensial həcmini bilmək baxımından bu cür etibarlı statistikanın formalaşdırılması çox önəmlidir. Etibarlı araşdırmalar və statistika əsasında ölkənin bioqaz istehsalı potensialının qiymətləndirilməsi vacibdir;

- Yandırma üsulu ilə istilik enerjisi əldə oluna biləcək tullantıların mümükn potensialı ayrıca qiymətləndirilməlidir. Xüsusilə də mərkəzləşdirilmiş isitilik sistemlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şərtlər olan şəhər yaşayış məntəqələrində bu enerji mənbəyi neft məhsullarına qənaət etməyə və daha ucuz enerji almağa imkan yardar;

- “Tikinti və infrastruktur obyektləri ilə əlaqədar investisiya layihələrinin xüsusi maliyyələşmə əsasında həyata keçirilməsi haqqında” Qanunun[35] yaratdığı imkanlardan çıxış edərək bölgələrdə dövlət-özəl sektor tərəfdaşlığı əsasında tullantıların emalı, çirkab suları emal edən biokimyəvi təmizləyici emal mərkəzlərinin qurulması layihələri icra edilə bilər. Azərbaycanda paytaxtdan kənarda hər bir iqtisadi rayon üzrə əhalinin orta hesabla 200-250 min nəfəri üçün tullantıları enerjiyə çevirmək şərtilə bərk məişət tullantıları emal edən müəsssilər qurulmasına özəl investisiyaların cəlbi imkanlarını araşdırmaq mümkündür. Paralel olaraq, bir-birindən 50 km uzaq məsafədə olmamaq şərtilə çirkab su təmizləyici biokiməyəvi emal mərkəzlərinin yaradılması ilə bağlı hökumət strategiyası hazırlana bilər.

NHMT İB ekspert qrupu

[1] https://www.iea.org/data-and-statistics/charts/global-electricity-generation-mix-2010-2020

[2] https://www.iea.org/reports/global-energy-review-2021/renewables

[3] https://www.iea.org/data-and-statistics/charts/world-gross-electricity-production-by-source-2019

[4] https://www.istac.istanbul/tr/temiz-istanbul/enerji-yonetimi/copgazindan-enerji-uretimi

[5] https://atikyonetimi.ibb.istanbul/hizmetlerimiz/cop-gazindan-elektrik-uretim-tesisi/

[6] https://www.ieabioenergy.com/wp-content/uploads/2013/10/40_IEAPositionPaperMSW.pdf

[7] https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2020/Jul/IRENA_Renewable_Energy_Statistics_2020.pdf

[8] https://tamizshahar.az/az/layiheler/2

[9] https://tamizshahar.az/az/layiheler/1

[10] https://www.stat.gov.az/source/balance_fuel/az/005_4.xls

[11] https://www.stat.gov.az/source/balance_fuel/az/005_3.xls