İqlim dəyişikliyilə mübarizədə binalar üçün enerji səmərəliliyi və bərpa olunan enerji təşəbbüsləri

Qlobal trendlər və Azərbayacanda mövcud durum

Mündəricat

1. Giriş

2. Binaların enerji səmərəliliyinin artırılması sahəsində beynəlxalq təcrübə

3. Şəhərlərdə bərpa olunan enerjidən istifadə potensialının gücləndirilməsi sahəsində beynəlxalq təcrübə

4. Azərbaycanda binaların enerji səmərəliyinin artırılması və bərpa olunan enerjidən istifadə sahəsində təşəbbüslər

5. Nəticə və təkliflər

1. Giriş

Binaların enerji səmərəliliyi və qənaəti texnologiyalarının tətbiqi əsasında iqlim dəyişikliyilə mübarizənin əsas ağırlığı şəhərlərin üzərinə düşür. Bu həm şəhərlərdə əhalinin sayının sürətlə artması, həm də çoxmərtəbəli binalar vasitəsilə əhalinin sıx və kollektiv yaşayışının geniş yayılması ilə bağlıdır.

Təxminən 250 il əvvəl dünyada əhalinin cəmi 5%-i şəhərlərdə yaşayırdı. Hazırda bu göstərici 60%-ə yaxındır və BMT-nin proqnozuna əsasən 2050-ci ilədək 68%-ə çatacaq. Ümumi şəhər əhalisinin sayı 4,4 milyard nəfərdir və bu təxminən 50 il öncəki bütün dünya əhalisinin cəmi sayına bərabərdir. Hazırda şəhərləşmənin sürətinin artmasında genişmiqayaslı texnoloji yeniliklərin aqrar sektorda əl əməyinə tələbatı kəskin azaltması, kənd təsərrüfatı işçilərinin özlərinə daha yüksək yaşayış şərtləri axtarışı ilə şəhərlərə köç etməsi, kommunikasiya və nəqliyyat texnologiyalarında baş verən dəyişiklər təsir göstərir. Bu şərtlərdə şəhərlərin qarşısında duran əsas vəzifə enerji istehlakında olduğu kimi iqlim dəyişikliyində də aparıcı rol oynamaqdır. Bu bir tərəfdən bərpa olunan enerjiyə keçid, digər tərəfədn isə enerji qənaəti və effektivliyi əsasında enerji istehlakının azaldılması, həmçinin karbon emissiyasının azadılması sayəsində mümkün olacaq. Hazırda dünyada enerji keçidi sahəsində uğurlu nümunələr yaradan şəhərlər də var. Məsələn, Adelaide, Avstraliyanın Adelaida şəhəri 2020-ci ilin iyul ayından etibarən tamamilə bərpa olunan enerji keçidinə nail olub. Şəhər 2025-ci ilə qədər karbon neytrallığına nail olmaq üçün uzunmüddətli öhdəliyin tərkib hissəsi kimi enerji istehlakını külək və günəş hesabına əldə edir. Eyni zamanda, şəhərdə binaların enerjiyə qənaətini, insanların velosiped sürməsini, təşviq hibrid və elektrik nəqliyyat vasitələrindən istifadəni təşviq edən təşəbbüslər və proqramlar həyata keçirilir. Paralel olaraq şəhər enerji saxlama texnologiyalarına sərmayə qoyub və dünyanın ən böyük litium-ion batareya istehsalçılarından biri ordadır. Adelaide həmçinin çirkab su təmizləyici qurğulardan bioqazı əlavə enerji mənbəyi kimi istifadə istiqamətində iş aparılır[1].

Coğrafi ərazilər baxımından “dayanıqlı inkişaf” anlayışının əsasən şəhərlərə münasibətdə istifadə edilməsi təsadüfi deyil: şəhərlər həm təbii qaynaqların başlıca istelakçısıdır, həm də atmosfer kirliliyinin və tullantıların əsas yaradıcısıdırlar. Odur ki, dayanıqlı inkişaf hədəflərinə yetişmək istiqamətində şəhər problemlərinin həlli mühüm əhəmiyyət daşıyır və şəhərlərin dayanlıqlı ola bilmə imkanları qazanması üçün təşəbbüslər dayanıqlı inkişaf strategiyalarının mühüm bir hissəsini təşkil edir. Şəhərlərin dayanqlı inkişafı müxtləlif performans göstəriciləri əsasında qiymətləndirilir. Bura mənzil yetərliliyi, iştirakçı planlama və şəffaflıq, təbii fəlakət risklərinin menecment sisteminin mövcudluğu ilə yanaşı yaşıllıqların həcmi, atmosferin təmizliyi, tullantıların idarə olunması sisteminin və infrastrukturunun mövcudluğu, ictimai nəqliyyatdan istifadə səviyyəsi, ictimai nəqliyyatda təmiz enerji ilə (karbon tullantısız) işləyən nəqliyyat səviyyəsinin xüsusi çəkisi kimi göstətəriclərdən istifadə edilir.

BMT şəhərlərin dayanıqlı inkişafının çərçivəsini hədəflər üzrə belə müəyyən edir:

1) Təhlükəsiz və əlçatan mənzil. Bu hədəf gecəqondularda, qeyri-rəsmi məskunlaşma məntəqələrində və ya əlverişsiz mənzillərdə yaşayanların şəhər əhalisinə nisbətilə ölçülür;

2) Əlçatan və dayanıqlı ictimai nəqliyyat sisteminin mövcudluğu. Bu göstərici bütün demoqrafik qruplar (yaş, cins) və sosial qruplar (o cümlədən fiziki məhdudiyyətli şəxslər) üzrə ictimai nəqliyyatdan istifadə səviyyəsilə ölçülür;

3) İnklüziv və davamlı urbanizasiya. Bu göstərici torpaq istehlakı sürətinin əhalinin artım sürətinə nisbəti, şəhərdə qərar qəbuletmədə demokratik iştirakçılığın mövcudluğu kimi göstəricilərlə ölçülür;

4) Təbii fəlakətlərin mənfi təsirlərinin azaldılması. Bu göstərici fəlakətlərdən zərər çəkmiş hər 100.000 nəfərə düşən ölümlərin, itkinlərin və zərər çəkmiş şəxslərin sayı, iqtisadi itkilərin ÜDM-ə nisbəti, zərər çəkmiş infrastrukturun sayı əsasında qiymətləndirilir;

5) Şəhərlərin Ətraf Mühitə Təsirinin Azaldılması. Bu hədəf üzrə qiymətləndirmə müntəzəm toplanan və müvafiq qaydada utilizasiya edilə bilən şəhər bərk tullantılarının ümumi məişət tullantılarına nisbəti, atmosferi çirkləndirən maddələrin normadan kənarlaşma səviyyyəsi, içməli suyun keyfiyyətinin normalara uyğunluğu, binalarda enerji qənaətinin səviyyəsi, ümumi enerji istehlakında bərpa olunan enerjinin payı, adambaşına enerji istehlakının həcmi kimi göstəricilər əsasında aparılır;

6) Təhlükəsiz və inklüziv yaşıl məkanlara çıxışın təmin edilməsi. Bu indikator cinsə, yaşa və insanlara görə ictimai istifadəyə tam açıq olan, əhalinin istirahəti və gəzintisi üçün şəhər yaşayış məskənlərinin ümumi ərazilərə nisbəti əsasında qiymətləndirilir.

Yaxud, İsveçin Malmö şəhəri enerji istehakında alternativ mənbələrin payını 43%-dən 2030-cu ildə 100%-ə çatdırmağı hədəfləyir. Amma hazırda şəhərin müəyyən əraziləri, məsələn, “Qərb Limanı” adlandırılan bölgəsi tamamiıə bərpa olunan enerjilə təchiz edilir.

Nəhayət, Cənubi Afrikanın Keyptaun şəhəri kifayət qədər iddialı enerji keçidi hədəfi müəyyənləşdirib. Şəhər enerji istehlakında alternativ mənbələrin payını 2016-cı ildəki 8%-dən 2030-cu ildə 40%-ə çatdırmağı hədəfləyir. Nəqliyyatın atmosferi çirkləndirməsi əsas problemlərdən biri hesab edildiyi üçün həm nəqliyyatda bioyanacaqdan istifadə ilə bağlı addımlar atılır, həm də yerli istehsal olan elektrik avtobuslarından istifadə ilə bağlı pilot proqramın icrasına başlanıb. Bundan əlavə, xüsusən aşağı gəlirli ərazilərdə günəş enerjisi ilə işləyən su isitmə sistemlərindən istifadənin və binalarda günəş panellərinin qurulmasınının genişləndirilməsi əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biridir[2].

2. Binaların enerji səmərəliliyinin artırılması sahəsində beynəlxalq təcrübə

Hazırda dünyanın müxəlif dövlətlərində həm milli hökumətlər, həm də şəhərlər səviyyəsində enerji səmərəliliyi və enerjiyə qənaət 2030-cu ilə qədər enerji istehlakını azaltmaq üçün əsas yollardan biri olaraq qəbul edilir. Ən böyük qənaət potensialı binalarda mövcuddur. Böyüməkdə olan şəhərlərdə yeni binalar minimum enerji istifadəsi standartlarına əməl edən ən son texnologiya ilə layihələndirilə bilər. Müəyyən edilmiş şəhərlərdə mövcud bina fondunun modernləşdirilməsi daha çətindir. Əksər inkişaf etmiş ölkələrin binalarda aşağı enerji istifadəsinə nail olmaq üçün iddialı hədəfləri olsa da və artıq məcburi bina enerji səmərəliliyi kodları mövcud olsa da, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu belə deyil. Bunlar tez-tez enerji səmərəliliyi variantları haqqında məlumat və bilik çatışmazlığından, tikinti qaydaları və standartlarının zəif icrasından və siyasətlərin həyata keçirilməsində və həyata keçirilməsində milli və yerli hökumətlər arasında yğunsuzluqdan əziyyət çəkirlər. Önümüzdəki onilliklərdə yeni tikinti fondunun əksəriyyətinin onların payına düşdüyünü nəzərə alsaq, inkişaf etməkdə olan ölkələr qlobal səviyyədə binalarda enerji istifadəsinin azaldılmasında mühüm rol oynayırlar. Bu gün səmərəsiz şəkildə tikilmiş binalar sabah qapalı aktivlərə çevrilmək riski daşıyır və təmirə əhəmiyyətli vəsait xərclənə bilər. Beynəlxalq Enerji Agentliyinə (IEA) görə, beynəlxalq iqlim dəyişikliyi hədəflərinə çatmaq və orta qlobal temperaturu sənayedən əvvəlki səviyyələrdən 2C səviyyəsində saxlamaq üçün enerji səmərəliliyinin qurulmasına daha çox investisiya lazımdır. Ümumi investisiya 2014-cü ildəki 80-100 milyard ABŞ dollarından 2020-ci ildə təxminən 215 milyard ABŞ dollarına qədər artmalı olacaq.

Bərpa olunan Enerji üzrə Beynəlxalq Agentlik (IRENA) tərəfindən 2021-ci ildə hazırlanan “Şəhərlər üçün bərpa olunan enerji” adlı hesabata[3] əsasən, hazırda dünyada şəhər ərazilərinin payına məcmu enerji tələbatının 65%-i və enerji ilə bağlı karbon (CO2) emissiyasının 70%-i düşür, qlobal ÜDM-nin 80%-ə qədəri şəhərlədə formalaşır. Məhz bu statistika göstərir ki, karbon neytrallığının təmin edilməsilə bağlı qlobal hədəflərə nail olmaq üçün aparıcı rol məhz şəhərlərə məxsusdur. Şəhərlərin isə enerji keçidində həlledici təsiri ilk növbədə binaların və nəqliyyat sisteminin enerji istehlakında keyfiyyət dəyişikliyi sayəsində mümkün olacaq. Çünki bu 2 sektor şəhərlərin enerji istehlakının əsas hissəsinə sahibdir. Məsələn, Avropa Birliyi ölkələrində binaların və nəqliyyat sisteminin ümumi enerji istehlakında payı % təşkil edir. Bu baxımdan şəhərlərin 2 ən böyük enerji istehlakçısı olan sektorlarda baş verənlər enerji istifadəsinin dayanıqlılığını müəyyən edəcək. Şəhər hökumətləri dəstəkləyici siyasətlər həyata keçirmək, innovativ texnologiyalar nümayiş etdirmək və bu sektorlar üçün düzgün infrastrukturu təmin etmək istiqamətində mühüm rol oynaya bilər. Şəhərlər həm enerji keçidilə bağlı milli hədəflər çərçivəsində öz hədəflərini müəyyən edə, bu hədəflərə çatmaq üçün planlaşdırıcı və tənzimləyici rolundan yararlana bilər.

Şəhərlər müxtəlif təyinatlı binaların və avtomobil parkının mülkiyyətçisi olmaqla yanaşı, infrastrukturun operatoru kimi də çıxış edirlər. Onların bərpa olunan enerjini yalnız tətəbiq etmək yox, həm də stimullaşdırmaq üçün maliyyə resursları mövcuddur.

Dünyada şəhərlərin oxşar problemlərlə üzləşməsinə baxmayaraq, tarixi şərtlərdə, mədəni və syasi mühitdə mövcud olan fərqlər onların ehtiyaclarını və imkanlarını, eləcə də enerji profilini də fərqli edir. Şəhərlərin enerji profilinə təsir edən faktorlara demoqrafik trendlər (xüsusilə əhalinin artım tempi), əhali sıxlığı, ilqim şərtləri, iqtisadiyyatın strukturu və əhalinin rifah səviyyəsi, institusional bacarıqlar, enerji tənzimlənməsi mexanizmləri və enerji infrastrukturuna sahiblik kimi çox müxtəlif amillər təsir göstərir. Öz növbəsində, şəhərlərdə binaların vəziyyətinin, onların enerji səmərəliliyi və enerjiyə qənaət texnologiyalarını tətbiq səviyyəsinin də enerji istehlakına təsiri həlledici amil kimi nəzərdən keçirilir.

Son illərin təcrübəsi göstərir ki, binalarda enerji səmərəliliyinin və enerjiyə qənaətin artırılması üçün ilk növbədə enerji istehlakının azaldılmasına imkan verən bir sıra tədbirlər daxildir. Məsələn, binalarda istilik ölçmə cihazları quraşdırmaqla binanın istilik enerjisi istehlakını dinamikasının izlənməsi və izləmələr əsasında təhlillər aparmaqla enerji istehlakının ən səmərəli yollarının müəyyənləşdirilməsi, balanslaşdırıcı klapanlar və daxili dövriyyə nasosları vasitəsilə daxili istilik sistemlərinin hidravlikasının tənzimləməsi, binanın isitilik sisteminin hava şəraitə uyğun tənzimlənməsi üçün avtomatik sistemin qurulması, istilik cihazlarının radiator tempratur tənzimləyici ilə təchiz edilməsi, binanın izolyasiyasının effektiv həyata keçirilməsi və s. bu tədbirlərə nümunə olaraq göstərilə bilər[4].

Mütəxəssislər hətta yeni binalar tikilərkən yer seçiminin də çox önəmli olduğuna diqqət çəkir və ətrafda mövcud olan bina və tikililərin formalaşdırdığı “külək tunellər”inin axınına məruz qalmamaları üçün külək axınlarından kənarda tikinti aparmağı tövsiyyə edirlər.

Enerji səmərəliliyi və enerji qənaəti şəhərlər üçün enerji istehlakını azaltmağın ən mühüm yollardan biridir. Bu sahədə əsas potensial binalara aiddir. Bu məsələ modern enerji qənaəti və minimum enerji istehlakı standartları əsasında yeni tikilən binalarda daha asan həllini tapır. Mövcud tikililər isə moderinizasiya üçün əlavə xərclər tələb edir. Belə binaların maye yanacaqla işləyən qazanxaanalarının müasir texnologiyalarla əvəzlənməsi, həmçinin fasadların izolyasiyaedici materiallarla üzlənməsi kifayət qədər böyük resurs tələb edir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə binalarda enerji qənaəti və enerji səmərəliliyi texnologiyalarının tətbiqilə bağlı standartlar və məcburi normalar şəhərsalma məcəllələrinə daxil edilsə də, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə belə təcrübələr geniş yayılmayıb. Halbuki inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhalinin və tikintinin yaxın illərdə daha sürətlə artacağı nəzərə alınsa, bu coğrafiyada həmin mexanizmlərə daha çox ehtiyac var. Bu gün qeyri-effektiv layihələndirilən binalar yaxın gələcəkdə istifadəsiz aktivlərə çevrilə, yaxud yeni şərtlərə uyğunlaşdırılmaq üçün böyük həcmdə maliyyə resursları tələb edə bilərlər. BEA-nin məlumatına görə, qlobal miqyasda orta tempraturu 2C dərəcə aşağı salınması və iqlim dəyişikliyi ilə beynəlxalq miqyasda qəbul olunan hədəflərə yetişmək üçün investisiyaların illik həcminin 80-100 mlrd. dollardan 215 mlrd. dollara qədər artırılmasna ehtiyac var.

Avropa Birliyi ekspertlərinin qiymətləndirmələrinə görə, Avropada karbon emissiyasının 36%-i məhz binaların enerji istehlakı hesabına formalaşır. Bu baxımdan Avropanın iqlim neytrallığı, enerji səmərəliliyi və Avropa Yaşıl Sazişinin məqsədlərinə çatmaq üçün əsas istiqamətlərdən biri olaraq binaların enerji səmərəliliyinin artırılması əsas hədəflərdən biri olaraq seçilib. Xüsusilə də enerjiyə qənaət və enerji səmərəliliyi texnologiyaları tətbiq etməklə mövcud mənzil fondunun yenidən qurulması əsas vasitə hesab edilir. Lakin hələ də bu istiqamətdə işlərin sürəti zəifdir və hər il məcmu mənzil fondunun cəmi 0,2%-i əsaslı, 1%-i cari təmir edilir. Öz növbəsində heç də bütün yenidənqurma və bərpa işləri enerjiyə qənaət texnologiyalarının tətbiqini nəzərdə tutmur. Ekspertlər hesab edir ki, yeni innovativ tədbirlər əsasında mənzil fondunun təmirinin miqyasını və keyfiyyətini artırmaqla mənzil fondunun enerji istehlakını 55% azaltmaq mümkündür[5]. Bu hədəfi reallaşdırmaq üçün AB-nin “Binaların Enerji Performansı” adlı direktivi[6] də qəbul edilib. Sənəddə qeyd edilir ki, enerji istehlakının 40%-ə yaxını binaların payına düşür və getdikcə tmənzil fondunun artımı enerji istehlakının da artımını qaçılmaz edir. Belə şəraitdə bir qənaət və effektivlik texnologiyaları əsasında binalarda enerji istehlakının azaldılması və paralel olaraq alternativ enerji mənbələrindən istifadə Birlik ölkələrinin enerji asılılığının azaldılmasına, həmçinin korbon emissiyasının məhdudlaşdırılmasına töhfə verəcək. Direktivdə qeyd edilir ki, binaların enerjiyə effektivliyinin hesablanması müvafiq metodologiyaya əsaslanmalı, bu metodologiya binaların həm qızdırılması, həm də sərinləşdirilməsi üçün enerji tələbatını nəzərə almalıdır. Üzv dövlətlərin üzərinə enerjiyə effektivliyinə və tikinti elelementlərinə dair minimum standartlar təsdiqləmək öhdəliyi qoyulub. Ölkələrin iqlim şərtlərindən asılı olaraq həmin standrtların fərqlənməsinə icazə verilir və onlar köhnə dövrdə tikilmiş bunaların yeni standartlara uyğunlaşdırmaq məqsədilə aparılması tələb olunan əsaslı təmir layihələri üçün imkanları qiymətləndirir, bu fəaliyyət üçün plan hazırlanmasını nəzərdə. keçirməlidir. Başqa bir tələb budur ki, köhnə binaların standartlara uyğunlaşdırılması üçün investisiyalar, yeni binaların müasir texnologiyalar əsasında tikintisi üçün vergi, habelə subsidiya mexanizmləri vasitəsilə təşviqi imkanları öyrənilməlidir. Binalar standartlara uyğunlaşdırıldığı halda onlara enerjiyə effektivliyi və qənaəti standartlarına cavab verməsinə dair sertifikat verməlidir. Direrktiv tələb edir ki, ölkələr yeni binaların tikintisi zamanı prosesin başlanğıcında binanın bərpaolunan enerji növləri əsasında avtonom enerji sisteminə, eyni zamanda mərkəzləşdirilmiş istilik və soyutma şəbəkəsinə malik olmasını nəzarətdə saxlamalıdırlar. Artıq istifadədə olan köhnə binaların minimum enerji qənaəti standartlarına uyğunlaşdırılması imkanları araşdırılmalı, ən pis halda isitmə və soyutma sistemlərinin, habelə isti su təchizatının yeni texnologiyalar əsasında qurulması imkanları nəzərdən keçirilməlidir.

AB bu direktivin ardınca 2016-cı ildə “Binaların istilik və sərinləşdirilmə təchizatı” Strategiyasını[7] qəbul etmişdir. Sənəddə bildirilir ki, Birlik ölkələrinin ümumi enerji istehlakının 50%-i məhz bu 2 şəbəkənin payına düşür. Sənəd qəbul olunanadək binaların istilik və sərinləşdirmə şəbəkələrinin tələbatının cəmi 18%-i bərpa olunan enerji hesabına təmin edilirmiş. Adıçəkilən direktivin ardınca AB ölkələri üçün “İstilik və sərinləşdirmə təchizatı şəbəkəsi üçün siyasət dəstəyinə dair Yol Xəritəsi” adlı başqa bir sənəd[8] də hazırlanmışdır. Yol Xəritəsində təqdim edilən proqnozlara görə, enerji qənaəti və səmərəliliyi texnologiyaları sayəsində 2050-ci ilədək istilik təchizatı sisteminin enerjiyə tələbatı 47% azala bilər. Bu hədəfə nail olmaq üçün yalnız yeni binaların müasir texnologiyalar və standartlar əsasında tikilməsi yox, həmçinin onların enerji tələbatının bilavasitə bərpaolunan mənbələr sayəsində qarşılanması da nəzərdə tutulur.

AB-nin enerjiyə məsul strukturları ilə yanaşı Birliyə üzv ölkələr də ayrı-ayrılıqda enerji səmərəliliyi və enerjiyə qənaət sahəsində müvafiq təzimləyici sənəd və standartlar, eləcə də strategiya və planlar qəbul edirlər. Məsələn, Almaniya hökumətinin qəbul etdiyi “Binalar üçün Enerji Səmərəliliyi Strategiyası”[9] mühüm nümunələrdən biri kimi göstərilə bilər. Sənəddə qeyd edilir ki, ölkənin enerji keçidinin 2 mühüm sütunu var: enerji tələbatının getdikcə daha çox hissəsinin bərpa olunan enerji hesabına təmin edilməsi və enerji səmərəliliyinin yüksəldilməsi. Öz növbəsində, Strategiyada olduqca maraqlı bir təsbit var - ən təmiz və ucuz enerji istifadə olunmayan enerjidir. Bu ifadə enerjiyə qənaət olunmasını və müasir texnologiyalarln tətbiqi əsasında ehtiyacların tam qarşılanması şərtilə sərfiyyatın azaldılmasını nəzərdə tutur. Enerji keçidi nəticəsində Almaniya hökuməti 2008-ci illə müqayisədə 2050-ci ilədək karbon emissiyasını 90%-dək azaltmağı hədəfləyir. Ölkədə mənzilə böyük tələbat var və yaxın gələcəkdə hər il 350-400 min yeni mənzilin istifadəyə verilməsi proqnozlaşdırılır. Belə şəraitdə enerjiyə qənaət hədəfinə yalnız binaların enerji səmərəliliyinin yüksəldilməsi sayəsində nail olmağın mümkünlüyü qeyd edilir. Almaniyanın mənzil fondu 19 milyon binadan və 40 milyon mənzildən ibarətdir. Binaların 5 milyonu çoxmərtəbəlidir və onların ümumi mənzil sayı 21 milyon ədəddir. 20 milyon ədədə yaxın mənzil isə fərdi evlərdir. Qiymətləndirmələrə görə, Almaniyada mövcud çoxmərtəbəli binalaırn 64%-i 1978-ci ilədəkə tikilmiş və hər hansı enerji səmərəliliyi standartları tətbiq olunadan tikilmiş binalardır. Enerji səmərəliliyi normalarına müəyyən səviyyədə tikilən binaların ümumi fondda payı 15%-dən də azdır ki, onlar da 2002-ci ildən sonra istifadəyə verilən binalardır.

Ölkədə mənzil sektoruna enerji istehlakının 35%-i, karbon emissiyasının 33%-i düşür. Son illər bu istiqamətdə görülən tədbirlərin əhəmiyyəti artıq özünü göstərir: mənzil fondunun və ictimai əhəmiyyətli tikililərin artımasına baxmayraq bu sahədə hər il enerji istehlakı artır, məcmu son istehlakda bərpa olunan enerjinin payı artır.

Mövcud tikili fondunun strukturu, xüsusilə də qeyri-yaşayın binaları barədə informasiya bazası səhih və etibarlı olmalıdır. Bu, strategiyanın işlənməsi, onun hədəflərinin müəyyən edilməsi baxımından çox önəmlidir. Hökumət prosesə kompleks yanaşmalıdır. Bunun üçün həm iqlim dəyişikliyi, həm də binaların enerji səmərəliliyilə bağlı ayrıca strateji yanaşma işlənməli, onlar bir-birilə əlaqəqələndirilməlidir. Əks halda qarşıya qoyulan hədəfə yetişmək mümkün olmayacaq. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, iqlim neytrallığına malik mənzil sektorunun yaradılması yalnız yüksək texnoloji məhsullar və yanaşmalar vasitəsilə mümkündür və bu ciddi investisiyalar tələb edir. Strategiyaya görə, 2050-ci ilədək binalarda 54% enerji qənaəti hədəfinə yetişmək mümkündür və qənaət üçün əsas potensial mənbələr effektiv izolyasiya və və LED texnologiyaları əsasında isitmə, soyutma, işıqlandırma sistemlərinin enerji istehlakıdır.

Strategiyaya görə, binaların enerji səmərəliliyi üçün ən mühüm amillərdən biri binanın xarici divarlarının effektiv izolyasiyasıdır və bu tədbirlər enerji qənaətini ciddi şəkildə artıra bilir. Son illər xarici divar izolyasiya materillarının qalınlığı və istilik keçiricilik qabiliyyəti kifayət yaxşılaşıb. Pəncərə şüşələrinin qalınlığı və şüşə qatlarının sayının artırılması enerjiyə tələbatı azaltmağın, qənaət əmsalını yüksəltəməyin digər istiqamətidir. Bundan əlavə, son illərin enerji səmərəliliyinə imkan verən ən uğurlu texnologiyalarından biri kombinə edilmiş enerji və istilik stansiyalarının istifadə edilməsidir. Bu texnilogiyalar həm ayırca götürülmüş binalar üçün, həm də regional enerji sistemləri çərçivəsində istifadə oluna bilir. Sözügedən texnologiya elektrik istehsalı zamanı ayrılan və potensial olaraq tullantıya çevriləcək istiliyi enerjiyə çevirərək istehlak üçün yararlı hala gətirir.

Qiymətləndirmələr göstərir ki, məskunlaşma sıxlığının yüksək olduğu ərazilərdə istilik sistemi daha effektivdir. Belə ki, qısa məsafəli olması səbəbindən itkirlərin azlığı və daha kiçik ərazidə daha çox ev təsərrüfatının tələbatını ödəməsi üçün enerji səmərəliliyini də yüksəldir. Son illərdə yeni texnologiyalar əsasında qurulan “ağıllı şəbəkələr” hidravlik balanslaşdırıcı vasitəsilə enerji səmərəliliyini daha da yüksəldir. Hidravlik balanslaşdırıcı şəbəkədəki radiatorları otağın tempraturundan asılı olaraq ehtiyac duyduqları istiliklə avtomatik təmin edir və bununla da istilik sisteminin enerjiyə qənaətli istifadəsinə nail olur. Bu mexanizm orta hesabla hər m² sahədə 8-10 kilovatt ekvivalentində enerji qənaətə imkan yaradır. Şübhəsiz ki, qənaətin səviyyəsi bina və mənzillərin fiziki vəziyyətindən əhəmiyyətli şəkildə asıldır. Məsələn, Almaniyada 1919-1948-ci ildə tikilmiş binalarda hər kvadratmetr sahənin illik enerji istehlakı 187 kilovatt/saat elektrik enerjisinə ekvivalent olduğu halda, son 10 ildə tikilmiş binalar üzrə həmin göstərici 50 kilovatt/saat ətrafındadır.

Almaniyada 2000-ci ildən etibarən eneri qənaəti texnologiyaları əsasında binaların qızdırılması sürətlə davam etmişdir. Məsələn, 2000-2014-cü illərdə mənzillərin isidilməsində təbii qazın xüsusi çəkisi 80%-dən 50%-ə, neft mənşəli yanacağın payı 13,4%-dən 0,7%-ə geriləmiş, əvəzində yüksək qənaətliliyə seçilən istilik elektrik nasoslarının payı 0,8%-dən 20,1%-ə, ərazi mərkəzləşdirilmiş istilik şəbəkəsinin payı 7%-dən 21.1%-ə yüksəlmişdir.

Almaniya hökuməti qəbul etdiyi Strategiyada enerji qənaəti və bərpa olunan enerjiyə keçid, habelə karbon neytrallığının təmin edilməsi üçün mənzil sektoru üçün ölçüləbilən hədəflər müəyyən edilib. 2008-ci illə müqayisədə 2050-ci ildə binaların ənənəvi enerji istehlakını 4293 petajouldan 1667 petajoula endirilməsi hədəflənir (1 petajoul 31.6 mln. kubmetr təbii qaz və ya 278 mln. kv/saat elektrik enerjisinə ekvivalentdir). Öz növbəsində, plana görə, istilik sisteminin ənənəvi enerji istehlakı 2.2 dəfə, işıqlandırma sisteminin istehlakı isə 10 dəfə azalmalıdır. Nəzərə alsaq ki, Almaniyada urbanizasiya səviyyəsi 80%-i ötür, deməli mərkəzi hökumətin strategiyası əsasən şəhər əraziləri üçün hesablanıb.

Almaniya hökuməti Strategiyanın icrası ilə bağlı ayrıca Milli Fəaliyyət Planı[10] da hazırlayıb. Sənəddə qeyd edilir ki, səlahiyyətli qurumlaırn qarşısında duran əsas vəzifə bütün maraqlı tərəfləri enerji səmərəliliyi və enerjiyə qənaət təşəbbüslərinin əhəmiyyətin inandırmaq, onları proesedə aktiv rol oynamağa həvəsləndirməkdir. Planda bu təşəbbüslərin gerçəkləşdirilməsi üçün qısa və uzun müddətli tədbirlər müəyyən edillib. Məsələn, enerji səmərəliliyini artırmaq üçün binaların bərpa və yenidənqurma layihələrinin həyata keçirilməsi, bu layihələri həyata keçirən tikinti şirkətləri üçün vergi güzəştlərinin tətibiqi, enerji səmərəliliyilə bağlı tənzimləyici normaların hazırlanması və tətbiqinə nəzarətin təmin edilməsi qısamüddətli tədbirlər sırasındadır. Daha uzunmüddətli dövrdə isə fərdi evlər və qeyri-mənzil tikili fondu üçün enerji qənaəti və səmərəliliyi texnologiyalarının tətbiqi təşəbbüsünün yayılması nəzərdə tutulur. Strategiyada qeyri-mənzil tikili fondu dedikdə ümumtəhsil məktəbləri, universitetlər və tədqiqat mərkəzləri, uşaq bağçaları, hökumət, məhkəmə, polis və yanğınsöndürmə idarələrinin binaları, biznes ofisləri, zavod-fabrik binaları, ticarət obyektkəri və s. daxildir.

Hökumət hesab edir ki, bu prosesdə ölkənin ən böyük üstünlüyü odur ki, enerjiyə qənaət texnologiyalarının mühüm hissəsini daxil istehsal vasitəsilə təmin edə bilir.

AB-nin tələblərinə görə, üzv dövlətlər enerji səmərəliliyi və qənaəti texnologiyalarını yalnız yeni binalara deyil, həmçinin mövcud mənzil fondunu yenidən qurmaqla köhnə binalara da münasibətdə təmin etməlidir. Estoniya hökumətinin qiymətləndirmələrinə[11] görə, bu proqramın reallaşdırılması üçün 22 mlrd. avro sərmayəyə ehtiyac var. Ölkədə enerji istehlakının 40%-i, karbon emissiyasının isə 36%-i binaların payına düşür. AB-nin tövsiyyəsinə görə, yaxın gələcəkdə mövcud binaların enerji səmərəliliyinin səviyyəsi heç olmazsa, C kateqoriyasına uyğunlaşdırılmalıdır. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, AB-nin qəbul etdiyi standartlara əsasən, qənaət və səmərəlilik texnolgoyalarına əsasən binaların enerji effektivliyi indeksi hazırlanır, onların reytinqi müəyyənləşdirilir və hər səviyyəyə uyğun sertifikat verilir. Bu reytinq A və G intrevalnda dəyişir – A kateqoriyası ən qənaətli və səmərəsiz, G isə ən səmərəsiz səviyyə kimi qəbul edilir. Estoniya hökuməti AB-nin tələblərinə uyğunlaşmaq üçün 2020-c- ildə “Binaların yenidən qurulması üzrə uzunmüddəli Strategiya”[12] qəbul edib. Sənədə əsasən, 2030-cu ilə qədər 17 milyon kv.metr sahəsi olan 320 minə yaxın mənzili əhatə edən binalarda enerji qənaətini və səmərəliliyini yüksəltməyə imkan verən yenidənqurma layihələri həyata keçiriləcək.

3. Şəhərlərdə bərpa olunan enerjidən istifadə potensialının gücləndirilməsi sahəsində beynəlxalq təcrübə

Hazırda dünyanın 72 ölkəsi üzrə 558 milyon insanı əhatə edən ən azı 834 şəhər bərpa olunan enerjilə bağlı ümumilikdə 1088 hədəf müəyyən edilib ki, onlardan 653-ü şəhər və ya bələdiyyə miqyasında 100% bərpa olunan enerjiyə keçidi nəzərdə tutur. Bərpa olunan enerji hədəfi qəbul etmiş şəhərlərdə 1 mlrd. nəfərə yaxın əhali yaşayır. Təmiz enerjidən istifadəni hədəfləyən şəhərlərin böyük əksəriyyəti (təxminən 80%-i) Avropa və Şimali Amerika ölkələrinin, 10%-dən də az hissəsi Asiya ölkələrinin payına düşür.

Şəhərlərin bərpa olunan enerji hədəfləri sırasında son illər binaların isidilməsi və sərinləşdirilməsi texnologiyalarının tətbiqi, eləcə də elektromobilləşmə ilə bağlı tədbirlər əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Müxtəlif şəhərlərdə istilik sistemlərində bərpa olunan enerji mənbələrinə keçid, nəqliyyat sektorunda bərpa olunan mənbələri payını artırmaq üçün elektromobillərin və ya hidrogenlə işləyən nəqliyyat vasitələrindən istifadəsini genişləndirmək məqsədilə geniş planlar qəbul edilib. 2020-ci ilin sonuna qədər ən azı 70 yaxın şəhərin e-mobillik hədəfləri müəyyən edilib, halbuki 2019-cu ilin ortalarında bu rəqəm 54 olmuşdu. Ümumilikdə isə dünya üzrə 10 000-ə yaxın şəhərin karbon emissiyasının azaldılması ilə bağlı müəyyən öhdəlikləri var və onlardan 800 şəhər “sıfır emissiya” hədəfini seçib [13].

Fərqli coğrafiyalarda şəhərlərin bərpa olunan enerjidən istifadəyə keçidinin sürəti də bir-birindən çox fərlqidir. Hələ ki, prosesdə avanqard ölkə mövqeyində Çinin qərarlaşıdığı görünür. Məsələn, qlobal miqyasda quraşıdırılmış günəş suqızdırıcı sistemlərinin 70%-i məhz Çinin payına düşür və bu sistemlərin inkişafı şəhərlərin hesabına təmin edilib. Mərkəz hökumətin şəhərlərə verdiyi dəstək də həlledicidir. Öz növbəsində, 80 şəhər hökuməti günəş suqızdırıcı sistemlərinin binalarda tətbiqi üçün həm icbari şəhərsalma standartları müəyyən edib, həm də tətbiq üçün stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq etdi. Dəstək mexanizmləri dedikdə tikinti şirkətləri üçün subsidiyaların verilməsi nəzərdə tutulur. Çində qeyd olunan mexanizmlər nəticəsində, məsələn, Jiçjao şəhərinin əhalisinin 90%-nin hələ 2015-ci ildə günəş vasitəsilə isti su təchizatı vardı. Nəzərə alaq ki, isti su təchizatı mənzillərin enerji tələbatında çox mühüm paya malikdir. Məsələn, İspaniyada aparılmış araşdırmalar göstərir ki, məişətdə enerji istehlakının 26%-ı məhz suyun qızdırılması ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, bütün binalarda istilik təchizatının günəş sistemləri vasitəsilə təmin edilməsi barədə qərarı qəbul edən ilk Avropa şəhəri 1999-cu ildə Barselona olmuşdur. Bu qərardan sonrakı 10 il ərzində Barselonada quraşdırılan günəş isitlik panellərinin həcmi 1650 kv/metrdən 87 000 kv/metrə yüksəlmişdir. Eyni zamanda, daha 70 ispan şəhəri analoji mexanizmin tətbiqilə bağlı qərar qəbul etmişdir.

İRENA-nın qiymətləndirməsinə görə, 2030-cu ilə qədər dünya üzrə yalnız binaların damında 3.2 mln. kv/metr sahədə günəş panellərinin yerləşdirilməsi üçün potensial mövcuddur ki, bu da 2014-cü ilin anoloji göstəricisindən 6 dəfə çoxdur.

Münhen və Parisdə, eləcə də bəzi Şimali Avropada yerləşən bir sıra şəhərlərdə geometral enerji də daxil olmaqla bərpa olunan enerji növlərindən isitlik sistemi üçün istifadəyə uzun müddətdir başlanılıb. Xüsusilə də Danimarka artıq özünün enerji təminatını tam şəkildə alternativ enerji mənbələri hesabına təmin edir.

ABŞ-ın San-Fransisko şəhəri 2016-cı ildə bütün yeni binalarda günəş panellərinin quraşdırılması ilə bağlı bu ölkədə tələb müəyyənləşdirən ilk böyük şəhər oldu. Bundan əvvəl Kaliforniya ştatında yerli hökumətlərin oxşar tələbi olmuşdu, amma həmin tələbə görə binaların damının 15%-i panellərin quraşdırılmaını nəzərdə tuturdu. ABŞ-da bəzi şəhərlərdə panellərin quraşdırılmasına stimullaşdırmaq məqsədilə günəş batereyalarının uzunmüddətli lizinq əsasında verilməsi proqramları tətbiq edilməsinə start verilib. Bu, xüsusilə aztəminatlı ailələr üçün alternativ enerji texnologiyalarına əlçatanlığı artırmağı hədəfləmişdi.

Tokiodo 2024-cü ilə qədər binaların damında ən azı 1000 MvT gücündə günəş enerji qurğularının quraşdırılması planlaşdırılır. Bu baş verəcəyi halda şəhərdə enerji istehakında bərpa olunan mənbələrin payını 20%-dək yüksəltmək mümkün olacaq. Həmin mexanizmlər sayəsində enerji istehlakçılarını eyni anda həm də enerji istehsalçısına çevrilir.

Hollandiyanın paytaxtı Amsterdamda Sciphol hava limanını isitmə sistemi üçün kanalizasiya tullantılarından alınan enerjidən istifafə edilir. Şəhərdə stadion və xəstəxana kimi ictimai əhəmiyyətli obyektlərin enerji ehtiyaclarının qarşılanmasında günəş panelləri mühüm paya malikdir.

Avstraliyanın Adelaida şəhəri artıq öz enerji təchizatını 100% bərpa olunan mənbələr hesabına təmin etməyə nail olmuş nadir şəhərlərdən biridir. Şəhər bu nəticəyə həm külək stansiyaları, həm də günəş fermaları vasitəsilə əldə edilən enerji sayəsində nail olub. elektrik enerjisindən istifadə edərək 100% bərpa olunan enerji mənbələri ilə təchiz edilmişdir. Adelaida şəhər hökuməti 2025-ci ilə qədər karbon neytrallığını təmin etməklə bağlı hədəf müəyyən etmişdi və bununla bağlı “2015-2025-ci illər üzrə Karbon Neytrallığı Strategiya“sını və sənədin icrasını reallaşdırmaq üçün Fəaliyyət Planı təsdiqləmişdir. Strategiyada “sıfır emissiya”ya nail olmaq üçün enerji keçidilə yanaşı tullantıların emalı və elektromobilləşmə, velosipeddən istifadənin təşviqi istiqamətində də mühüm tədbirlər nəzərdə tutulub. Şəhərdə “Yaşıl Ofis” yaradılıb və onun əsas missiyası bina və mənzil sahiblərinə enerji səmərəliliyi və qənaəti texnologiyalarının tətbiqi üçün həm məsləhət göstərmək, həm də maliyyə dəstəyini təmin etməkdir. Adelaidada hətta tullantı sularının elektrik enerjisinə çevrilməsi təmin edilib və 2018-2019-cu illərdə bu mənbə hesabına 39 000 MvT/saat elektrik enerjisi alınıb.

Alternativ enerjiyə keçid prosesi dünyada geniş vüsət alıb və təkcə 2010-2014-cü illərdə binaların damında yerləşdirilən günəş panellərinin gücü 3 dəfədən çox artaraq 300 min MvT-dan 1 milyon MvT-a çatmışdır ki, bu 30 milyon ev təsərrüfatının enerji tələbatını qarşılaya bilər. İRENA-nın qiymətləndirmələrinə görə, 2030-cu ilə qədər binaların damında quraşdırılan günəş fotovoltaikenerji gücünün 580 min MvT-a çatdırılması gözlənilir. Ev təsərrüfatlarının öz enerji tələbatını avtonom şəkildə alternativ enerji mənbələri hesabına ödəməsi yalnız iqlim dəyişikliyilə bağlı qlobal hədəflərə çatmaq baxımından deyil, insanların enerji kəsintisi, eləcə də müxtəlif xarici şoklar səbəbindən enerji defisiti və enerji qiymətlərinin volatilliyi yaranan risklərindən qorunması baxımından çox mühümdür.

Yeri gəlmişkən, AB-nin bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı qəbul elədiyi sənədə[14] əsasən, 2030-cü ilə qədər son enerji istehlakında bərpa olunan mənbələrin payının minimum 32%-ə, mümkün olduğu halda 40%-ə, istismarda olan elektrik avtomobillərinin sayının 30 mln. ədədə çatdırılması hədəf olaraq müəyyən olunub.

IRENA-nın hesablamalarına görə, şəhərlərdə işıqlandırma məqsədilə istifadə olunan enerji bütün elektrik enerjisinin təxminən 20%-ni, şəhərlərin enerji büdcəsinin isə 40%-ə qədərini təşkil edir. Bu baxımdan günəş enerjisi hesabına küçələrin işıqlandırılması şəhər hökumətlərinin mühüm proqramlarından biri ola bilər. Təşkilat ekspertləri bildirir ki, küçələrin günəş enerjisi ilə işləyən LED lampalarla təchizatı şəhərlər üçün ən azı 50% enerji (həmçinin xərc) qənaəti yaradır. Hazırda bu sahədə böyük potensial olduğu bildirilir: hazırda qlobal miqyasda bütün şəhərlərdə istifadə olunan bütün küçə işıqlarının yalnız 10%-i günəş enerisindən qidalanan LED lampalardır.

İRENA-nın digər mühüm təklifi şəhərlərdə çoxmərtəbəli binalarda günəş panellərinin quraşdırılmasıdır. Təşkilatın mövqeyi budur ki, şəhər hökumətləri binalarda bərpa olunan enerjidən istifadəni həm tikinti standartlarına daxil etməli, həm də tikinti şirkətləri üçün cəlbedici təşviq mexanizmləri təklif etməlidir.

Müxtəlif təcrübələrin araşdırılması göstərir ki, şəhər hökumətləri binalarda enerji ehtiyaclarının bərpa olunan mənbələr hesabına qarşılanması ilə bağlı sərt standartları yeni tikililərə münasibətdə müəyyən edir. Köhnə tikililərin yeni enerji növlərinə keçidi üçün subsidiya və güzəştli kreditləşmə formasında fərqli təşviq mexanizmləri təklif edirlər. Paralel olaraq şəhər hökumətləri biznesə və ev təsərrüfatlarına nümunə göstərərək öz mülkiyyətlərində olan tikililərin (məktəblər, inizabati binalar, xəstəxanalar, istirahət və idman mərkəzləri və s.) bərpa olunan enerji mənbələri əsasında təchizatına yatırım edirlər.

4. Azərbaycanda binaların enerji səmərəliyinin artırılması və bərpa olunan enerjidən istifadə sahəsində təşəbbüslər

Avropa İttifaqı (Aİ) ekspertlərinin məlumatına görə, Azərbaycanda da binalar enerji istehlakında əhəmiyyətli payı malikdir və bu göstərici 40% ətrafındadır ki, Avropa ölkələrinin göstəricisindən daha yüksəkdir[15]. Aİ “Azərbaycanda enerji səmərəliliyinin yaxşılaşdırılmasına dəstək” layihəsi həyata keçirir və layihə ekspertləri hesab edir ki, enerji səmərəliliyinin artırılması elektrik enerjisinin qənaətinə töhfə verəcək. Təşkilatın Azərbaycana dəstəyinin məqsədi binaların enerji sertifikatlaşdırılması və ölkədə satılan elektrik cihazlarına minimum enerji qənaət standartlarının tətbiqi sahəsində hüquqi bazanın formalaşdırılmasına nail olmaqdır. Aİ ekspertləri hesab edir ki, enerji qənaəti üçün binaların istilik izolyasiyası üçün bəzi tədbirlər (məsələn, yüksək keyfiyyətli pəncərə və qapıların quraşdırılması) mülkiyyət sahibinin məsuliyyətidirsə, binanın fasadının izolyasiyası dövlətin iştirakını tələb edir. Bu baxımdan enerji səmərəliliyinə dair mükəmməl qanunvericilik həm tikilməkdə olan binalarda istilik izolyasiya standartlarının nəzərə alınmasını, həm də mövcud mənzil fondunda enerji səmərəliliyi səviyyəsinin artırılmasını nəzərdə tutmalıdır. Azərbaycan hökumətinə məişətdə istifadə olunan elektrik cihazları üçün icbari enerji markalanmasının tətbiqilə də bağlı tədbirlərin görülməsi təklif olunur. Layihə çərçivəsində çalışan mütəxəssislərin məlumatına görə, hazırda Avropa Birliyi ölkələrində istifadə olunan anoloji cihazların hamısı yüksək sinfə (A və B kateqoriyaları) aiddir və onların enerji istehlakı səviyyəsi keçmiş illərə aid anoloqları ilə müqayisədə 4-5 dəfə aşağıdır.

Bəs Azərbaycanda mövcud hüquqi baza hansı vəziyyətdədir və istər enerji səmərəliliyi, istərsə də binalarda bərpa olunan enerjidən istifadənin təmin edilməsi baxımından hansı norma və standartları nəzərdə tutur?

“Şəhərsalma və Tikinti” Məcəlləsininin 57.2.6-cı maddəsinə görə, enerji resurslarından səmərəli istifadə və enerji effektivliyi tikinti obyektlərinə qarşı əsas tələblərdə biridir[16]. Bu müddənın icrasının təmin edilməsi üçün Nazirlər Kabinetinin 11 mart 2014-cü il tarixli 73 saylı qərarı ilə “Tikinti obyektlərinin enerji səmərəliliyinin artırılması və enerji resurslarına qənaət edilməsi üzrə qaydalar”ı təsdiqlənib[17]. Bu qaydalar mədəni və tarixi abidələr siyahısına daxil edilən bina və tikililər, məbədlər, tikintisinə icazə tələb olunmayan obyektlər, mərtəbələrinin sayı 3-dən və hündürlüyü 12 metrdən çox olmayan fərdi yaşayış evləri, hündürlüyü ən çoxu 5 metr, sahəsi 100 kvadratmetr olan bir mərtəbəli yardımçı tikililər, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq fəaliyyəti ilə bağlı obyektləri istisna olmaqla bütün tikililərə aid edilir. Qaydaya görə, binalar elə layihələndirilib tikilməlidir ki, onların istismarı zamanı enerji resurslarının səmərəli istifadəsi təmin olunsun. Bunun üçün binaların layihəsində enerji resurslarına qənaət edilməsi və enerji səmərəliliyinin artırılması üzrə bölmədə bir sıra mühüm məqamlar nəzərdə tutulmalıdır. Bura layihələndirilən binanın ümumi enerji xarakteristikası, enerji pasportu, enerji səmərəliliyi sinfi, istilik ötürücülüyü müqavimətinin hesablanması ilə qoruyucu konstruksiyaların texniki həlləri barədə məlumat, tikinti materiallarının istilik-fiziki göstəricilərini təsdiqləyən sınaqlara dair protokollar və şəffaf konstruksiyalar üçün uyğunluq sertifikatları və s. daxildir. Bunlardan əlavə, qaydaya əsasən binalar layihələndirilərkən müvafiq tikinti sənədlərində binanın xüsusi istilik mühafizə və havalandırma xarakteristikası, günəş radiasiyasından istilik daxilolmalarının xüsusi xarakteristikası kimi göstəricilər də əks etdirilməlidir.

Nazirlər Kabinetinin 8 dekabr 2022-cü il tarixli 435 saylı qərarı ilə təsdiqlənmiş “Enerji auditinin keçirilməsi, həmçinin enerji auditinin nəticəsinə dair hesabatın təqdim edilməsi qaydasının və formasının təsdiqi haqda” qərara[18] görə, enerji effektivliyinin artırılması və enerjiyə qənaət imkanlarını, enerji itkilərinin və ətraf mühitə atılan tullantıların miqdarını müəyyənləşdirmək məqsədilə bina və tikililərdə enerji auditi aparılmalıdır. Auditin binaların isitlik və enerji sərfiyyatı üzrə qərarda əksini tapan müxtəlif göstəricilər əsasında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Enerji auditinin nəticələri əsasında hesabat hazırlanmalı və müvafiq strukturlara təqdim edilməlidir. Hesabatda enerji resursları istehlakının, enerji effektivliyinə dair faktiki göstəricilərin, habelə elektrik, istilik təchizatı, ventilyasiya sistemlərinin təhlili, enerji effektivliyinin artırılması və enerjiyə qənaət imkanları sahəsində faktiki vəziyyətinə dair qiymətləndirmələr və enerji effektivliyi tədbirləri ilə bağlı tövsiyələr əks etdirilməlidir.

Digər bir hüquqi sənəd Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin Kollegiyasının «10» iyun 2022-ci il tarixli qərarı ilə “Binaların istilik mühafizəsi. Layihələndirmə normaları”dır[19]. Sənəddə yaşayış və ictimai binalar üçün enerji effektivliyi sinifləri (çox yüksək, yüksək, normal, aşağı, çox aşağı), rütubətlilik rejimləri (quru, normal və rütubətli). Rütubət səviyyəsindən asılı olaraq binalar A, B və C sinifləri üzrə layihələndirilə bilər, D və E kateqoriyasına uyğun standartlar əsasında layihələndirilməyə icazə verilmir. Eyni zamanda, sənəddə binaların istilik mühafizəsinə qarşı tələblər müəyyən edilib. Həmin tələblərə əsasən, binanın qoruyucu konstruksiyalarının çevrilmiş istilikötürmə müqaviməti normalaşdırılan qiymətlərdən az, binanın isidilməsi üçün istilik enerjisinin xüsusi sərfi normalaşdırılan qiymətindən çox, qoruyucu konstruksiyaların daxili səthlərində temperatur minimal yol verilən qiymətlərdən az olmamalıdır.

Problemlə bağlı daha bir mühüm sənəd 2021-ci ildə qəbul edilmiş “Enerji resurslarından səmərəli istifadə və enerji effektivliyi haqqında” Qanundur[20]. Sənədə əsasən, enerji effektivliyi sahəsində dövlət bir sıra vəzifələri yerinə yetirməlidir. Bura enerji effektivliyi üzrə stimullaşdırıcı və təşviqedici mexanizmlərin həyata keçirilməsi, enerjiyə qənaət edən texnologiyalara və xidmətlərə investisiya qoyuluşunun dəstəklənməsi, enerji effektivliyi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinin faydası, iqtisadi, ekoloji və sosial üstünlükləri haqqında enerji istehlakçılarının maarifləndirilməsi və məlumatlandırılması, yüksək effektiv texnologiyalardan və müasir ölçmə vasitələrindən istifadə edilməsi, enerji effektivliyi üzrə xidmət bazarının inkişaf etdirilməsi, binaların enerji effektivliyi üzrə pasportlaşdırılmasının həyata keçirilməsi və s. daxildir. Qanuna görə, səlahiyyətli dövlət orqanı effektivlik potensialının qiymətləndirilməsini həyata keçirilməli, qrant və subsidiyalar, pilot layihələr, güzəştli kreditlər vasitəsilə enerji effektivliyi üzrə tədbirləri təşviq etməli, təşviq məqsədilə enerji effektivliyi fondu yaradılmalı, binalar üçün minimum enerji effektivliyi normalarını, binaların enerji effektivliyi üzrə pasportlaşdırılması qaydalarını və enerji istehlakı ilə əlaqədar məhsulların etiketlənməsi qaydalarını müəyyənləşdirməlidir.

Binalarda bərpa olunan enerjidən istifadə ilə bağlı norma və standartlara gəldikdə, hələlik qanunvericilikdə enerji effektivliyindən fərqli olaraq bu məsələ ilə bağlı nə icbari, nə də detallı təşviqedici mexanizmlər nəzərdə tutulmayıb. Doğrudur, “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” Qanunda[21] aktiv istehlakçının dəstəklənməsi mexanizminin yaradılması nəzərdə tutulur, lakin hələ də müvafiq qaydaların hazırlanması ləngiyir.

Adıçəkilən qanuna görə, istehlakçılar elektrik enerjisi istehlakını tam və ya qismən təmin etmək üçün elektrik stansiyalarını quraşdıra və bu stansiyalar vasitəsilə istehsal edilmiş elektrik enerjisinin istehlakından artıq hissəsini daha sonra əvəzləşdirmək məqsədilə elektrik təchizatı şəbəkəsinə ötürə, habelə istehlak istehsaldan çox olduğu təqdirdə şəbəkədən elektrik enerjisi qəbul edə bilərlər.

Hələ ki, hökumət ölkə miqyasında, eləcə də ölkənin aparıcı şəhərləri üzrə enerji keçidinin təmin edilməsilə bağlı strategiyaya malik deyil. Yalnız işğaldan azad edilmiş ərazilərdə 2022-2026-cı illərdə “yaşıl enerji” zonasının yaradılmasına dair fəaliyyət planı mövcuddur və sənəd ölkə prezidentin 3 may 2021-ci il tarixli sərəncamına[22] uyğun olaraq Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiqlənib (21 iyun 2022-ci il 357 saylı sərəncam[23]). Halbuki ən azından paytaxt Bakı şəhəri üçün eneri keçidi strategiyasının hazırlanması, bərpa olunan enerji və karbon emissiyanın azaldılması üzrə hədəflərin müəyyn edilməsi son dərəcə önəmlidir. Çünki rəsmi statistikaya[24] görə, ölkə üzrə stasionar mənbələrdən atmosfer havasına atılan çirkləndirici maddələrin 83%-i, atmosfer havasına avtomobil nəqliyyatından atılmış çirkləndirici maddələrin 62%-i, məişət tullantılarının 65%-i, bütün avtomobil nəqliyyat parkının 50%-i Bakı şəhərinin payına düşür.

5. Əsas nəticələr və təkliflər

- Müxtəlif ölkələrin təcrübəsində həm milli miqyasda, həm də ayrı-ayrı şəhərlər səviyyəsində enerji səmərəliliyi və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı strategiyalar hazırlanır, həmçinin yaxın, orta və uzunmüddətli hədəflər müəyyən edilir. Azərbaycanda anoloji strategiyaların hazırlanması təcrübəsi yoxdur.

- Azərbaycan hökuməti enerji səmərəliliyi, eləcə də bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı müəyyən hüquqi mexanizmlər, tikinti norma və standartları təsdiqləsə də, bu normaların praktikada tətbiqi üçün zəruri icra mexanizmləri və qaydalar, xüsusilə təşviq mexanizmləri hazırlamayıb.

- Açıq informasiya mənbələrində ölkədə mənzil fondunun istismar müddətinə görə bölgüsünü, istismarda olan mənzil fondunun enerji effektivliyi səviyyəsinə təsnifatını əks etdirən hər hansı statistik məlumatlar mövcud deyil.

Qeyd olunan problemləri nəzərə alaraq aşağıdakı addımların atılması əhəmiyyətlidir:

1. “Yaşıl enerji” keçidi və karbon emissiyasının azaldılması ilə bağlı ən azı yaxın 20-25 il üzrə milli strategiyanın hazırlanmasına ehtiyac var. Ölkənin iri şəhərləri, xüsusilə də paytaxt Bakı şəhəri üzrə enerji keçidi hədəflərinin müəyyən edilməsi vacibdir;

2. Bütün ictimai binaların (məktəblər, bağçalar, xəstəxənalar, inzibati binalar və s.) və hündürmərtəbəli yaşayış evlərinin mərkəzləşdirilmiş istilik sisteminə sürətli keçidir ilə bağlı fəaliyyət planı qaəbul edilməlidir;

3. Mərkəzləşdirilmiş istilik sistemi qurmayan yeni binaların tikintisinə icazə verilməməli və bu məcburi tikinti normasına çevrilməlidir;

5. Enerjiyə effektivliyi və qənaəti standartlarına cavab verməsinə dair sertifikat almış binalar üçün xüsusi təşviqlər və imtiyazlar nəzərdə tutula bilər. Məsələn, tikinti şirkətinə mənfəət vergisində güzəştlərin tətbiqi, uzunmüddətli və faizsiz kreditlərin verilməsi, zəruri texnologiyaların lizinq əsasında verilməsi, xərclərin müəyyən hissəsinin dövlət büdcəsindən subsidiyalaşdırılması bu mexanizmlərə aid edilə biər;

6. Enerji ehtiyaclarını bərpa olunan mənbələr hesabına ödəyən binalar üçün də fərqli vergi güzəştləri, subsidiya və güzəştli kredit dəstəyi mexanizmlərinin hazırlanması nəzərdən keçirilə bilər;

7. Hökumətin biznesə və ev təsərrüfatlarına örnək nümayiş etdirmək üçün ictimai binalarda enerji effektviliyilə bağlı texnologiyaların tətbiqi, eləcə də bərpa olunan enerjidən istifadə ilə bağlı layihələr gerçəkləşdirməsi məqsədəuyğundur;

8. Ölkə üzrə, xüsusilə iri şəhərlər miqyasında mənzil fondunun istismar müddətinə və enerji qənaəti texnologiyaların istifadə potensialına dair statistika hazırlanmalıdır.

NHMT İB ekspert qrupu

[1] https://www.weforum.org/agenda/2021/04/renewable-energy-urban-city-emissions/?DAG=3&gclid=Cj0KCQiAqOucBhDrARIsAPCQL1YtNyS0augARtPklxHy4-L_hFg_AzJQ-q0fLYmA1KVGyX_CkSsr8n4aAgS3EALw_wcB

[2] http://www.ijopec.co.uk/wp-content/uploads/2021/01/2020_25.pdf

[3] https://www.irena.org/publications/2021/May/Renewable-Energy-Policies-for-Cities

[4] https://aem.az/index.php?newsid=2087

[5] https://oeil.secure.europarl.europa.eu/oeil/popups/printficheglobal.pdf?id=726564&l=en

[6] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32010L0031&from=EN

[7] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1575551754568&uri=CELEX:52016DC0051

[8] https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/f5118ffc-eabd-11ec-a534-01aa75ed71a1/language-en

[9] https://www.bmwk.de/Redaktion/EN/Publikationen/energy-efficiency-strategy-buildings.html

[10] https://www.bmwk.de/Redaktion/EN/Artikel/Energy/national-action-plan-on-energy-efficiency.html

[11] https://news.err.ee/1608439706/making-buildings-in-estonia-energy-efficient-to-cost-22-billion