Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafı sahəsində problemlərin qiymətləndirilməsi (sahibkarlardan və sahə ekspertlərindən götürülmüş müsahibələr əsasında)
Giriş
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın formalaşmasında kiçik və orta sahibkarlıq (KOS) subyektləri həlledici rola sahibdir. Məsələn, Avropa Birliyinin məlumatına görə[1], Brilik ölkələri üzrə bütün biznes subyektlərinin 99%-ni məhz kiçik və orta ölçülü biznes təşkil edir. Öz növbəsində, məşğul əhalinin təxminən yarısı, iqtisadi dövriyyənin də üçdə biri bu kateqoriyadan olan sahibkarlıq subyektləri tərəfindən təmin edilir.
Şübhəsiz ki, bu göstəricilərin əldə edilməsi KOS üçün əlverişli biznez və rəqabət mühitinin yaradılmasını zəruri edir. Çünki daha nəhəng dövriyyə resurslarına və bazara çıxış üçün geniş imkanlara və mexanizmlərə malik iri biznes rəqabətdə daimi 1 addım öndə olurlar. Eləcə də iri biznesin timsalında daima bazarda hökmran və monopol mövqenin yaranması riski mövcud olur. Belə şəraitdə səlahiyyətli dövlət institutları KOS subyektlərinin hüquqlarının qorunması, rəqabət mühitinin daha ədalətli şərtlər altında olması üçün sahib olduqları tənzimləmə rıçaqlarından maksimum istifadə etmədikdə, xırda biznes inkişaf üçün imkanlar qazana bilmir.
Təəssüf ki, rəsmi statistika Azərbaycanda KOS-ların sayının çox olmasına baxmayaraq bu təbəqənin iqtisadiyyata töhfəsinin yüksək olmadığını göstərir. Belə ki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına[2] görə, hazırda ölkə iqtisadiyyatında mikro, kiçik və orta sahibkarların payı elə də yüksək deyil. Belə ki, bu kateqoriyadan olan biznesin xüsusi çəkisi iqtisadiyyatda yaranmış əlavə dəyərdə 14%, muzdlu məşğulluqda 42%, əsas kapitala sərmayə qoyuluşlarında 29% ətrafındadır. Halbuki ölkə üzrə bütün biznes subyektlərinin 99,6%-ni məhz mikro, kiçik və orta sahibkarlar təşkil edir.
Təəssüf ki, KOS-ların iqtisadiyyata real töhfəsini ölçmək üçün 2 mühüm göstərici - bu biznes qrupunun dövlət büdcəsinin və ölkənin ixracının formalaşamasında payı ilə bağlı məlumatlar açıqlanmır. Lakin əldə olan rəsmi hesabatlar əsasında müəyyən qədər dolayı hesablama aparmaq və bu göstəricilərlə bağlı müəyyən təsəvvür yaratamaq mümkündür. Məsələn, Hesablama Palatasının 2023-cü il üzrə icra büdcəsinə rəyinə[3] görə, illik 35,2 mlrd. manat büdcə gəlirinin 11,7 mlrd. manatı Dövlət Neft Fondundan transfertlərinin, 4,2 mlrd. manatı dövlət mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların vergi ödəmələrinin (Dövlət Neft Şirkətinin vergi ödənişləri də daxil), 4,4 mlrd. manatı isə xarici neft-qaz şirkətlərinin vergi öhdəliklərinin hesabına təmin edilmişdi. Yəni göründüyü kimi, büdcə gəlirlərinin təxminən 60%-i KOS-ların iştirakından kənar seqmentdə formalaşır. Yəni kiçik və orta binzesin büdcədə payını yerdə qalan 40%-lik hissədə axtarmaq lazımdır.
